Συγγραφέας: Μπένεντικτ Άντερσον
Εκδόσεις Ροπή
Το 1983 εκδόθηκε μία από τις πιο σημαντικές θεωρητικές μελέτες στις πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες. Πρόκειται για τις “Φαντασιακές κοινότητες” του Μπένεντικτ Άντερσον (1936 - 2015), το οποίο μεταφράστηκε στην Ελλάδα το 1997 και κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Νεφέλη. Ελάχιστα έργα έχουν ασκήσει τόσο έντονη επιρροή στη μελέτη του εθνικισμού και της αποικιοκρατίας. Με το έργο αυτό, ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κορνέλ είχε ορίσει τα έθνη ως φαντασιακές πολιτικές κοινότητες. Τα έθνη, δηλαδή, δεν είναι παρά κοινωνικές κατασκευές. Οι απαρχές της συγκρότησης των εθνών, σύμφωνα με τον Άντερσον, βρίσκονται στον Διαφωτισμό και στη συρρίκνωση των μοναρχικών καθεστώτων.
Πρόσφατα, το 2015, εκδόθηκε από τις εκδόσεις Ροπή το “Ζωή πέρα από τα σύνορα”. Πρόκειται για μια συναρπαστική αυτοβιογραφία του Άντερσον, η οποία είναι εξαιρετικά διαφωτιστική αν θέλουμε να κατανοήσουμε πώς ο συγγραφέας έγραψε τις “Φαντασιακές κοινότητες”. Για παράδειγμα, όταν έγραφε το βιβλίο του ο Άντερσον, ξεκίνησε με κάποια ερωτήματα τα οποία μας αποκαλύπτει στη βιογραφία του. Πότε και πού ξεκίνησε ο εθνικισμός; Πώς εξαπλώθηκε σε όλο τον πλανήτη; Προκειμένου να απαντήσει σε αυτά τα ερωτήματα, μας εξομολογείται ότι ξεκίνησε από δύο βεβαιότητες. Μέρος της απάντησης βρίσκεται στον καπιταλισμό και, πιο συγκεκριμένα, στον έντυπο καπιταλισμό. Η δεύτερη βεβαιότητά του ήταν ότι έπρεπε να απορρίψει την τυποποιημένη ευρωπαϊκή αντίληψη ότι ο εθνικισμός ξεπήδησε μέσα από τις αρχαίες εθνοτικές ομαδοποιήσεις. Μια τέτοια ιδέα δεν ήταν, άλλωστε, επαρκής να εξηγήσει ούτε τους πρώιμους εθνικισμούς της βόρειας, κεντρικής και νότιας Αμερικής, ούτε τους όψιμους εθνικισμούς των αντιαποικιοκρατικών κινημάτων του Τρίτου Κόσμου.
Ο Άντερσον, μέσα από τη βιογραφία του, μας περιγράφει τις δεκαετίες του 1960 και 1970 τόσο στις ΗΠΑ όσο και στις χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας. Ήταν γεννημένος στην Κίνα, έζησε τα παιδικά του χρόνια στην Καλιφόρνια και την Ιρλανδία και σπούδασε στην Αγγλία. Ο ίδιος ανήκε σε μια μικρή ομάδα φοιτητών, κυρίως μαρξιστών, που μελετούσαν τις πολιτικές εξελίξεις στις αποικιοκρατούμενες χώρες της ΝΑ Ασίας. Δεν αποφεύγει να μοιραστεί με τους αναγνώστες τις μαρξιστικές του καταβολές, καθώς και ότι τρέφει μια ιδιαίτερη συμπάθεια στην αναρχία. Στο έργο του, άλλωστε, έχει επηρεαστεί από αναγνώσματα κορυφαίων μαρξιστών, όπως του Σαρτρ, του Αλτουσέρ, του Αντόρνο, του Μπένγιαμιν κ.ο.κ. Δεν μας κρύβει, επίσης, την αγάπη του για τις χώρες του Σιάμ, της Ινδονησίας και των Φιλιππίνων, στις οποίες έκανε εργασία πεδίου. Έμεινε για μεγάλο χρονικό διάστημα σε αυτές τις χώρες, έμαθε τις τοπικές γλώσσες και μελέτησε το πολιτικό πλαίσιο. Στη βιογραφία του μοιράζεται τις σχέσεις που ανέπτυξε με τους ανθρώπους σε αυτές τις χώρες και μας αποκαλύπτει πολλούς και διαφορετικούς κόσμους οι οποίοι συνυπάρχουν και συνθέτουν ένα περιβάλλον με αντιφάσεις και ομοιομορφίες. Ο μεγάλος του έρωτας ήταν η Ινδονησία, από την οποία απελάθηκε το 1965 επειδή αποκάλυψε ότι πίσω από μια απόπειρα πραξικοπήματος, η οποία έγινε αφορμή αντιποίνων, με αποτέλεσμα τις δολοφονίες 1 εκατομμυρίου κομμουνιστών και συμπαθούντων, βρισκόταν ο στρατός.
Ο Αντερσον μας φέρνει αντιμέτωπους με τις τεράστιες διαφορές που υπάρχουν τόσο στον οριζόντιο άξονα του χώρου όσο και στον κάθετο άξονα του χρόνου. Αποτυπώνει εξαιρετικά γλαφυρά τις διαφορές μεταξύ των εθνικισμών που γεννήθηκαν στη ΝΑ Ασία και των δυτικών εθνικισμών. Υπογραμμίζει τον διαφορετικό τρόπο με τον οποίο οι άνθρωποι σε διαφορετικούς χώρους συγκροτούν εθνικές ταυτότητες, οι οποίες προκύπτουν μέσα από εξαιρετικά πολύπλοκες πολιτισμικές οριοθετήσεις και πολιτικές συγκρούσεις. Για παράδειγμα, μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, η Ιαπωνία εγκατέλειψε την Ινδονησία, η οποία τελούσε υπό κατοχικό καθεστώς. Πριν τους Ιάπωνες, βέβαια, ήταν οι Ολλανδοί. Οι κάτοικοι των χωρών αυτών μισούσαν τους Ιάπωνες για τις κτηνωδίες τους. Ωστόσο, λόγω της αποχώρησης της Ιαπωνίας, δημιουργήθηκε ένα μεγάλο κενό εξουσίας, το οποίο επιχείρησε να οικειοποιηθεί η Αριστερά των χωρών αυτών με τη μορφή κομμουνιστικών κομμάτων και ανταρτών. Η αποικιοκρατική πολιτική της Ιαπωνίας πάντα ισορροπούσε μεταξύ δύο διαφορετικών στόχων. Από τη μία, υπήρχε η πεποίθηση ότι η Ιαπωνία έπρεπε να απελευθερώσει τις χώρες της Ασίας από τους Δυτικούς αποικιοκράτες και, από την άλλη, η ιμπεριαλιστική οπτική ότι η Ιαπωνία έπρεπε να ελέγχει όλο αυτό το κομμάτι του πλανήτη. Έτσι, όταν η ιαπωνική κατοχή έφτασε στο τέλος της, οι Ιάπωνες προώθησαν μεγάλο αριθμό όπλων στους Ινδονήσιους, ώστε να μην επιστρέψει η Ινδονησία στην κατοχή της Ολλανδίας. Οι ΗΠΑ δεν μπορούσαν να επιτρέψουν κάτι τέτοιο και, ως αποτέλεσμα, ακολούθησαν αιματηρές συγκρούσεις. Όσον αφορά τον κάθετο χρονικό άξονα, ο Άντερσον μας φέρνει αντιμέτωπους με τους διαφορετικούς όρους πολιτικής συγκρότησης σε διαφορετικές εποχές. Για παράδειγμα, μας θυμίζει ότι η έννοια της εξουσίας δεν υπήρχε στους αρχαίους Έλληνες, ακόνη και στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, με τους ίδιους όρους που την αντιλαμβανόμαστε σήμερα. Οι ιδρυτές της δυτικής Φιλοσοφίας χρησιμοποιούσαν έννοιες όπως δημοκρατία, τυραννία, αριστοκρατία, μοναρχία, αλλά ποτέ δεν αναφέρονταν σε μια γενική έννοια εξουσίας. Τέτοιου είδους παραδείγματα οδήγησαν τον Άντερσον να προσεγγίσει την Ιάβα και την Ινδονησία χωρίς να προϋποθέσει ότι η εξουσία έχει τα ίδια ποιοτικά χαρακτηριστικά με τις χώρες της Δύσης. Ο Άντερσον, μέσω της βιογραφίας του, μας δείχνει πόσο πολύπλοκες είναι οι συνθήκες σε διαφορετικούς χώρους και χρόνους, ενώ ταυτόχρονα φέρνει διαρκώς στο προσκήνιο τις ανθρώπινες σχέσεις και πώς αυτές καθορίζουν τόσο την ιστορική ροή όσο και τον τρόπο με τον οποίο μελετάει ένας διανοητής τα συγκεκριμένα ζητήματα.
Η βιογραφία του Άντερσον διαβάζεται απνευστί και είναι απαραίτητη για όποιον και όποια έχει διαβάσει τις “Φαντασιακές κοινότητες” ή σκοπεύει να τις διαβάσει. Ο Άντερσον είναι από εκείνους τους διανοούμενους που ξέρουν τόσο καλά αυτό που πραγματεύονται, ώστε δεν διστάζουν να αστειευτούν, να μοιραστούν προσωπικές εμπειρίες, να εκμυστηρευτούν αστοχίες και να καταλήξουν σε ένα κείμενο που λειτουργεί οριακά αποκαλυπτικά για τους αναγνώστες. Δεν είναι διόλου τυχαίο ότι αφιερώνει μεγάλο κομμάτι της βιογραφίας του στη σημασία των διεπιστημονικών σπουδών. Για τον Άντερσον, η διασταύρωση διαφορετικών πεδίων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τη δημιουργικότητα και την πρωτοπορία.
