Έως την Αναγέννηση, οι στοχαστές της δυτικής Ευρώπης είχαν διανύσει μια μεγάλη απόσταση: από την αναντίρρητη και δογματική αποδοχή της αριστοτελικής Φιλοσοφίας και του χριστιανισμού των προηγούμενων αιώνων κατέληξαν στον απόλυτο σκεπτικισμό και στον ουμανισμό. Η Αναγέννηση κατάφερε αυτό που έμοιαζε αδύνατο. Αποκατέστησε την αρχαία κλασική κληρονομιά του ευγενούς πολιτικού και κοινωνικού βίου συμπλέοντάς τη με τις αποκαθαρμένες θέσεις του χριστιανισμού. Ο άνθρωπος έμοιαζε να μπαίνει εκ νέου στο επίκεντρο της μελέτης. «Τι αριστούργημα ο άνθρωπος!» έβαζε ο Σαίξπηρ τον Άμλετ να στοχάζεται. Ο εμβληματικός Γάλλος φιλόσοφος Μισέλ Ντε Μοντέν θα αναρωτιόταν «Τι γνωρίζω;» οδηγώντας τον άνθρωπο σε μονοπάτια καθολικής αμφισβήτησης και ενδοσκόπησης. Ο άνθρωπος άρχισε να αναρωτιέται για τη θέση του στον κόσμο, γεγονός που εκφράστηκε σε όλες τις πνευματικές δραστηριότητες, από τις τέχνες και τη Φιλοσοφία έως την Ιατρική και τη Μηχανική.
Το αίτημα για μια εκπαιδευτική αναμόρφωση ήταν ιδιαίτερα έντονο έως τις αρχές του 17ου αιώνα. Η μεγάλη αναμόρφωση, την οποία οραματίζονταν αρκετοί στοχαστές, κατέρρευσε μέσα στη δίνη τού Τριακονταετούς Πολέμου. Πλέον, ο άνθρωπος δεν έμοιαζε με το άσπιλο και ευγενές ον της Αναγέννησης, θεώρηση που αποτυπώθηκε στη Φιλοσοφία του 17ου αιώνα. Η νέα μηχανοκρατική θεώρηση, που εκφράστηκε από διανοητές όπως ο Ρενέ Ντεκάρτ, αντιμετώπιζε όλη τη φύση ως μια άψυχη μηχανή. Εκείνος που όριζε τις κινήσεις των άψυχων σωμάτων ήταν φυσικά ο Θεός. Ακόμη και ο άνθρωπος ήταν μια μηχανή με ψυχή. Η ψυχή έμοιαζε να είναι το μόνο μέσο σωτηρίας του εγωισμού του. Το τελευταίο προπύργιο που του απέδιδε νόημα και σκοπό ύπαρξης. Ο άνθρωπος ως εκλεκτός, και ταυτόχρονα τιμωρημένος, του Θεού είχε δυαδική φύση, σώμα και ψυχή. Ο δυϊσμός του Ντεκάρτ θα στοίχειωνε τους αιώνες που θα ακολουθούσαν. Ακόμη και επικριτές του υιοθετούσαν εν πολλοίς τον δυϊσμό νου και σώματος.
Υπήρχε, ωστόσο, μία φυσική φιλόσοφος που αμφισβήτησε τον δυϊσμό του Ντεκάρτ και άσκησε κριτική στο φιλοσοφικό του σύστημα. Πρόκειται για την Αγγλίδα Αν Κόνγουεϊ (Anne Conway, 1631-1679). Η Κόνγουεϊ (Αν Φιντς πριν παντρευτεί) ήταν γόνος εύπορης και ανώτερης ταξικά οικογένειας. Ο πατέρας της, ο οποίος πέθανε μία εβδομάδα πριν γεννηθεί η κόρη του, ήταν πρόεδρος της Βουλής των Κοινοτήτων. Από μικρή είχε ιδιαίτερη κλίση στη Φιλοσοφία και τη Θεολογία. Ο ετεροθαλής αδερφός της, ο Τζον Φιντς, την παρακίνησε να ασχοληθεί ενεργά και την έφερε σε επαφή με τον σημαντικό Βρετανό φιλόσοφο Χένρι Μορ (Henry More), έναν από τους νεοπλατωνιστές του Κέιμπριτζ. Η Κόνγουεϊ διατηρούσε αλληλογραφία με τον Μορ και σύντομα, από άτυπη μαθήτριά του, έγινε ισότιμη συνομιλήτρια και φίλη του. Ο Μορ είχε σχολιάσει σχετικά με την Κόνγουεϊ ότι «σχεδόν ποτέ δεν συνάντησα άτομο, άνδρα ή γυναίκα, πιο προικισμένο από τη φύση απ’ ότ,ι η λαίδη Κόνγουεϊ» και ότι «στη γνώση των πραγμάτων, τόσο των φυσικών όσο και των θείων, δεν έχετε ξεπεράσει μόνο το δικό σας φύλο, αλλά ακόμη και το άλλο».
Το 1651 παντρεύτηκε τον Έντουαρντ Κόνγουεϊ, τον μετέπειτα πρώτο κόμη του Κόνγουεϊ, και τον επόμενο χρόνο ο Μορ της αφιέρωσε το βιβλίο του «Αντίδοτο ενάντια στον αθεϊσμό» (Antidote against Atheism). Στις επόμενες δεκαετίες, η Κόνγουεϊ ενδιαφέρθηκε για τον εβραϊκό μυστικισμό της Καμπάλα και το 1677 έγινε μέλος της Χριστιανικής Ομολογίας (Εκκλησίας) των Κουακέρων (Quakers). Να σημειωθεί ότι εκείνη την περίοδο οι Κουακέροι ήταν υπό διωγμό, καθώς αποτελούσαν μια επικίνδυνη κίνηση αυτονομίας κατά της Αγγλικανικής Εκκλησίας. Επομένως, ήταν μια αρκετά παράτολμη κίνηση εκ μέρους της και του συζύγου της.
Η κριτική της Κόνγουεϊ στον φιλοσοφικό δυϊσμό του Ντεκάρτ εμφανίζεται στις επιστολές που αντάλλαξε με τον Μορ. Οι θεωρητικοί του φεμινισμού έχουν σχολιάσει ότι το έργο της Κόνγουεϊ και ο τρόπος με τον οποίο αντιπαρατίθεται στον φιλοσοφικό δυϊσμό του Ντεκάρτ αποτελούν μια χαρακτηριστικά γυναικεία αντίθεση στη μηχανοκρατία. Η γυναικεία φύση της δεν μπορούσε να δεχτεί ότι η φύση αποτελεί ένα σύνολο άψυχων πραγμάτων τα οποία ορίζονται αποκλειστικά από τη βούληση του Θεού. Η φιλοσοφική προσέγγιση της Κόνγουεϊ έχει θεωρηθεί ως ένας από τους τρόπους που η γυναικεία θεώρηση διαφέρει από εκείνη του κυρίαρχου ανδρικού προτύπου.
Εξίσου σημαντική είναι και η αλληλογραφία που διατήρησε με τον εμβληματικό Γερμανό φιλόσοφο Γκόντφριντ Βίλχελμ Λάιμπνιτς. Ο Λάιμπνιτς εκείνη την περίοδο βρισκόταν στο Ανόβερο της Γερμανίας και μερικά χρόνια αργότερα θα ασκούσε σκληρή κριτική στη νευτώνεια Φυσική Φιλοσοφία. Στην καρδιά της φιλοσοφίας του Λάιμπνιτς βρίσκεται η έννοια της «μονάδας». Η «μονάδα» είναι μια ιδιαίτερα πολύπλοκη φιλοσοφική έννοια και αποτελούσε για τον Λάιμπνιτς την πιο θεμελιώδη μορφή ύπαρξης. Οι «μονάδες» στη φιλοσοφία του Λάιμπνιτς είναι τα μόνα πράγματα που είναι αληθινά. Είναι αρκετά πιθανό ότι ο Γερμανός φιλόσοφος πήρε από τα κείμενα της Κόνγουεϊ τον όρο «μονάδα», τον οποίο και χρησιμοποίησε ως ένα από τα βασικά φιλοσοφικά του εργαλεία στην κριτική που άσκησε στον δυϊσμό του Ντεκάρτ.
Το μοναδικό ολοκληρωμένο έργο της Κόνγουεϊ ήταν οι «Αρχές της Αρχαιότερης και Νεότερης Φιλοσοφίας» (Principles of the Most Ancient and Modern Philosophy), το οποίο δημοσιεύτηκε μετά τον θάνατό της, το 1690. Σε αυτό το κείμενο η Κόνγουεϊ έχει επηρεαστεί από το έργο του φυσιολόγου και γιατρού Βαν Χέλμοντ, ο οποίος αντιμετώπιζε τη φύση με μυστικιστικούς όρους και δεν θεωρούσε πως αποτελεί ένα σύνολο άψυχων και υλικών πραγμάτων. Για παράδειγμα, δεν θεωρούσε απαραίτητο πως πρέπει να αποκλείσει την ύπαρξη μαγικών ή μεταφυσικών δυνάμεων στην εξήγηση των φυσικών φαινομένων. Στο έργο της, η Κόνγουεϊ αναπτύσσει μια μονιστική εικόνα του κόσμου, ο οποίος δημιουργήθηκε από μία ουσία. Κατά συνέπεια, δεν θα μπορούσε τίποτα να είναι άψυχο και νεκρό, καθώς όλα τα πράγματα είναι αποτέλεσμα αυτής της πρωταρχικής ουσίας. Ανεξάρτητα από το κατά πόσο η Κόνγουεϊ ανήκει στις αποκλεισμένες αφηγήσεις της ανδροκρατικής Ιστορίας των Επιστημών, αυτό που είναι εξαιρετικά σημαντικό δεν είναι απλώς το γεγονός ότι ήταν γυναίκα. Θα αδικούσε τόσο την ίδια όσο και τις υπόλοιπες γυναίκες μια τέτοια διαπίστωση. Με τέτοια ποσοτικά επιχειρήματα περισσότερο αναπαράγουμε έναν στερεοτυπικό και σεξιστικό λόγο, παρά λειτουργούμε στους αντίποδές του. Το κρίσιμο στην περίπτωση της Κόνγουεϊ ήταν η αμφισβήτησή της σε μια φιλοσοφική κουλτούρα που ήταν και αποτέλεσμα ενός ανδροκρατικού τρόπου σκέψης (βλ. σελ. 4-5 του ενθέτου). Η φιλοσοφική της συνεισφορά πρέπει να κριθεί μέσα από την κριτική ματιά που έφερε στη μηχανοκρατική θεώρηση του κόσμου, μια θεώρηση που αντανακλούσε διακρίσεις και δίκτυα εξουσίας.
Δημήτρης Πετάκος
