Οι μεγάλες ιστορίες της επιστήμης φαίνεται να είναι ιδιαίτερα δημοφιλείς. Ποιες ιστορίες της επιστήμης όμως θεωρούνται ενδιαφέρουσες από το ευρύ κοινό; Πρόκειται πάντοτε για ανακοινώσεις που προωθούν πραγματικά την επιστήμη ή για αφηγήσεις και υποθέσεις γοητευτικών θεωριών, οι οποίες περιγράφονται ενίοτε με ιδιαίτερα γλαφυρό τρόπο από ποπ επιστήμονες;
Οι επιστήμονες, όπως είναι θεμιτό και αναγκαίο, επιδιώκουν να επικοινωνούν με κατανοητό τρόπο τα νέα της επιστήμης σε μεγαλύτερα σύνολα ανθρώπων - πέρα και έξω από τα στενά όρια των ακαδημαϊκών αιθουσών και τον αποστειρωμένο κόσμο των ειδικών. Από την άλλη πλευρά, καλό είναι να θυμόμαστε ότι η χαραυγή της σύγχρονης επιστήμης χαρακτηρίζεται από την έντονη προσπάθεια που καταβάλλεται, μεθοδικά, για την επιβολή της επιστημονικής κυριαρχίας σε όλους τους τομείς του βίου. Η επιστήμη και η τεχνολογία, ως σημαίες του δυτικού κόσμου, χρησιμοποιήθηκαν -στο όνομα της περίφημης προόδου- ως πολυδιάστατοι κατακτητικοί μηχανισμοί, με αποτέλεσμα τα θρησκευτικά ιερατεία να παραχωρήσουν θέση στα «ιερατεία με τις λευκές μπλούζες». Η επιστήμη, η οποία εμφανίζεται ως ορθολογική, αδιαμφισβήτητη και αντικειμενική, εξακολουθεί να υπόσχεται τη γνώση του εκπληκτικού πλούτου και της πολυπλοκότητας της ανθρώπινης ζωής, του φυσικού περιβάλλοντος και ολόκληρου του σύμπαντος αλλά και την επίλυση των προβλημάτων που ταλανίζουν την ανθρωπότητα. Χωρίς να παραγκωνίζουμε αφελώς τα επιτεύγματά της, θεωρούμε πως αυτό αποτελεί θέμα μιας άλλης συζήτησης. Το αναφέρουμε μόνο γιατί σχετίζεται άμεσα με τις επικοινωνιακές πρακτικές της επιστήμης, οι οποίες διαφέρουν ανάλογα με τις ιστορικές περιόδους και τα μέσα που διατίθενται.
Αναρωτιόμαστε, παράλληλα, αν οι επιστήμονες είναι όντως αυτοί που αποφασίζουν ή καθορίζουν το τι και το πώς θα φτάσει ως είδηση στην κοινωνία, καθώς στη διαδικασία μεσολαβούν τα πανίσχυρα πλέον media. Τα τελευταία αποτελούν τον απολύτως χρήσιμο δίαυλο των επιστημονικών πορισμάτων με το μη ειδικό κοινό. Στη σφαίρα της επιστημονικής ενημέρωσης, λοιπόν, παρεισφρέουν οι ανάγκες των media, οι οποίες συχνά κατευθύνουν σε εύπεπτα επιστημονικά άρθρα με μεγαλειώδεις τίτλους, κεντρίζοντας το ενδιαφέρον και προκαλώντας την περιέργεια αναγνωστών και τηλεθεατών. Η αύξηση του αναγνωστικού κοινού είναι, εξάλλου, για ευνόητους λόγους, η προτεραιότητα των μέσων. Συνεπώς, προβάλλονται προσωπικότητες και δίκτυα έρευνας που αφηγούνται εντυπωσιακές επιστημονικές ιστορίες. Δημιουργείται έτσι ένα νέο star system. Αυτό συμβαίνει γιατί στην πραγματικότητα, σύμφωνα με εμπεριστατωμένες μελέτες, το κοινό ελάχιστα ενδιαφέρεται για την επιστήμη. Η κυρίαρχη θεματολογία, εξάλλου, μας επιβεβαιώνει. Τα media επιλέγουν, συνήθως, να παρουσιάσουν επιτηδευμένα μια εξέλιξη ή ένα πρόγραμμα που δελεάζουν το κοινό, αλλά το περιεχόμενό τους δεν ενδιαφέρει απαραίτητα το σύνολο των επιστημόνων.
Δεν είναι λίγοι οι επιστήμονες που έδωσαν μια συνέντευξη ή είδαν την, με παραμορφωτικό τρόπο εκλαϊκευμένη, αναπαράσταση μιας ανακοίνωσής τους, κάτω από παραπλανητικούς, αλλά ομολογουμένως ελκυστικούς τίτλους. Ταυτόχρονα, αρκετοί επιστήμονες, προσδοκώντας χρηματοδότηση για την έναρξη ή τη διασφάλιση της συνέχειας του προγράμματός τους, διαθέτουν αρκετό χρόνο προκειμένου να προσελκύσουν χορηγούς, αναγνώστες ακόμα και πελάτες. Με αυτό τον τρόπο, ωστόσο, υπάρχει ο κίνδυνος ως επιστημονικά ορθό να διαφημιστεί κάτι που προβάλλουν τα media αλληλεπιδρώντας με το πλατύ κοινό. Αρκετά συχνά, μάλιστα, το ορθό αναφέρεται σε θεωρίες και πρακτικές οι οποίες παραμένουν αμφιλεγόμενες εντός των τειχών των εργαστηρίων.
Οι προβληματισμοί μάς απασχόλησαν εκ νέου μετά τον θάνατο του θεωρητικού φυσικού και κοσμολόγου Στίβεν Χόκινγκ. Ο πασίγνωστος ερευνητής, όπως παλιότερα ο Καρλ Σαγκάν, που παρουσίαζε την αξέχαστη σε πολλούς τηλεοπτική σειρά «Cosmos», είχε μια ιδιαίτερη σχέση με τα media. Τον είδαμε, επανειλημμένως, σε τηλεοπτικά σόου και σειρές, δελτία ειδήσεων, εκπομπές με τεράστια τηλεθέαση. Όπως ήταν αναμενόμενο, ο θάνατός του καλύφθηκε από όλα τα μεγάλα αλλά και τα μικρά ή περιφερειακά Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης παγκοσμίως. Το Διαδίκτυο κατακλύσθηκε από την είδηση, ενώ ταυτόχρονα, με αφορμή την αναγγελία θανάτου του, αναπαράχθηκαν τα κύρια στάδια του επιστημονικού έργου του. Η ενασχόλησή του με τις μυστηριώδεις μαύρες τρύπες, η υπόθεση του «κοσμικού πληθωρισμού», η πιθανότητα των πολλαπλών συμπάντων, η προέλευση του κόσμου, τι υπήρχε πριν ή τι συνέβη αμέσως μετά το Big Bang κ.λπ. τον είχαν αναδείξει σε αγαπημένο εκπρόσωπο της λεγόμενης pop science.
Η σπουδαιότητα και το όραμα του επιστημονικού έργου του Στίβεν Χόκινγκ δεν αμφισβητούνται, με κανέναν τρόπο, εδώ. Ούτε κοντόθωρα κάποιος μπορεί να αγνοήσει την ιδιοφυία του. Ωστόσο, κρίνουμε ως γόνιμη διαδικασία να μην παραγνωρίσουμε το γεγονός ότι υφίσταται μια αντίληψη που οδηγεί σε συμπεράσματα όπως: «είναι ο καλύτερος επειδή τον γνωρίζουν όλοι» ή «τον γνωρίζουν όλοι, άρα είναι ο καλύτερος». Το μη ειδικό κοινό και οι πρακτικές των μέσων τροφοδοτούν ακριβώς αυτή τη λογική, καθώς και τη ρητορική που τη συνοδεύει. Συχνά, επισημαίνεται ότι ένα από τα σοβαρά προβλήματα με τις επιστημονικές έρευνες δεν είναι ο τρόπος που διεξάγονται, αλλά ο τρόπος που «καταναλώνονται». Στο μεταξύ, σπάνια ενημερωνόμαστε για τις υπάρχουσες διαφωνίες που διατυπώνονται σχετικά με την ιδέα ή τη μεθοδολογία των πολυδιαφημισμένων επιστημονικών ιστοριών. Αν ρωτήσει κανείς έναν φυσικό του ίδιου ή άλλων πεδίων της συγκεκριμένης επιστήμης, δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι στην ερώτηση ποιος είναι ο σπουδαιότερος ή ο πιο γνωστός φυσικός της εποχής μας θα εισπράξει την απάντηση «ο Στίβεν Χόκινγκ». Είναι τελείως διαφορετικό το πλαίσιο, οι όροι και τα όρια της απεικόνισης ενός προγράμματος που έχει σχηματίσει η επιστημονική κοινότητα από τα αντίστοιχα της «δημόσιας εικόνας» της επιστήμης. Δεν είναι λίγοι οι φυσικοί που ισχυρίζονται ότι το διασημότερο μέρος των υποθέσεων του Χόκινγκ ίσως δεν επιβεβαιωθεί ποτέ από πειράματα, όπως και ότι η συνεισφορά του στη Φυσική αδυνατεί να συγκριθεί με εκείνη όχι μόνο του Αϊνστάιν αλλά ακόμα και των Μπορ, Χάιζενμπεργκ και Φάινμαν. Σημειώνουν, επίσης, ότι σημαντική κοσμολογία αιχμής κάνουν πολλοί επιστήμονες, αλλά επισκιάζονται από την εικόνα των προβεβλημένων «προφητών της επιστήμης», όπως αποκαλούνται όσοι βρίσκονται στις κορυφαίες θέσεις του νέου ιερατείου (όπως σε κάθε άλλη οργανωμένη θρησκεία). Μεταξύ τους, συναντάμε ακριβοπληρωμένες προσωπικότητες, που σύμφωνα με το κοινό αίσθημα ενσαρκώνουν τη μία και μοναδική αλήθεια της επιστήμης. Mετατρεπόμενες σε μοδάτες αυθεντίες, που από ένα σημείο και μετά, αλληλεξαρτώμενες από τα media, αγωνιούν μονίμως να πρωτοτυπούν, ώστε να μην τους αποκαθηλώσει το star system.
Σε περιπτώσεις σαν του Χόκινγκ, το έργο συρρικνώνεται κυρίως στο προσωπικό χάρισμα της επικοινωνίας με το ευρύ κοινό, παρότι το βιβλίο που τον καθιέρωσε, «Το Χρονικό του Χρόνου» (1988), έχρηζε πραγματικά της μεγάλης και συνολικής αναγνώρισης που κέρδισε σε παγκόσμια κλίμακα. Το βλέμμα όμως φεύγει από το περιεχόμενο της έρευνας και μεταπηδά στο πρόσωπο. Θα ήταν εξίσου ωφέλιμο για πολλούς και σοβαρούς λόγους που εμπίπτουν στην ιστορία της επιστήμης, αν δεν οδηγούσε, αναπόφευκτα, στο φαινόμενο των επιστημόνων celebrities με αποτέλεσμα η ζωή κάθε διάσημου επιστήμονα να παρουσιάζει δυσανάλογα μεγαλύτερο ενδιαφέρον σε σχέση με την πραγματική καινοτομία στη γνώση. Η ασθένεια του Χόκινγκ και η απόφασή του να εργαστεί σκληρά παρά τη δυσοίωνη διάγνωση των γιατρών δεν μπορούσαν παρά να συγκινήσουν αλλά και να εμπνεύσουν την πλειονότητα της κοινής γνώμης. Ήταν ο υπερήρωας της επιστήμης που χρειάζονταν τα media. Όπως και να έχει, η πολυσήμαντη συμβολή του Χόκινγκ στη θεωρία του «κοσμικού πληθωρισμού», των πολλών Big Bangs και του πολυσύμπαντος (multiverse) θα εξακολουθήσει να γοητεύει, καθώς συνδέεται με τις πανανθρώπινες εσωτερικές αγωνίες περί νοηματοδοτήσεως του κόσμου και της ίδιας της ζωής. Μένει ακόμα να δούμε τι καινούργιο κομίζει το τελευταίο paper που υπέβαλε ο Χόκινγκ λίγες ημέρες πριν πεθάνει.
Απλώς, ίσως δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι η επιστήμη εμπλέκεται, όπως όλα, σε ένα πολυεστιακό πλέγμα σχέσεων και αναγκών, το οποίο δεν είναι ανεξάρτητο από τις κοινωνικές διαδικασίες παραγωγής και μετάγγισης της γνώσης.
Έφη Ασημακοπούλου, υποψήφια διδάκτωρ ΙΦΕ, ΕΚΠΑ
