«Η Κόλαση είναι οι άλλοι». Πρόκειται για μία από τις πιο διάσημες εκφράσεις του Γάλλου φιλοσόφου Ζαν-Πολ Σαρτρ. Ο Σαρτρ ήταν μαρξιστής και ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του φιλοσοφικού ρεύματος του υπαρξισμού. Η φράση αυτή βρίσκεται στο θεατρικό του έργο «No Exit» («Κεκλεισμένων των Θυρών»), το οποίο έγραψε το 1943. Σύμφωνα με τη φιλοσοφία του Σαρτρ, η ύπαρξη προηγείται οποιασδήποτε ουσίας. Δεν υπάρχει καμία ουσία ανεξάρτητη από τον άνθρωπο και τις πράξεις του. Υπό αυτή την προσέγγιση, η ύπαρξη και μόνο είναι η προϋπόθεση για την απόλυτη ελευθερία. Ο άνθρωπος είναι «καταδικασμένος να είναι ελεύθερος» και αποκλειστικά υπεύθυνος για τις πράξεις του.
Τι συμβαίνει, ωστόσο, όταν έρχεται σε επαφή με τους «άλλους» ανθρώπους; Στο συγκεκριμένο θεατρικό οι πρωταγωνιστές καταλήγουν στην Κόλαση, η οποία δεν έχει καζάνια, φωτιές και βασανιστήρια, αλλά είναι ένα δωμάτιο όπου ο ένας πρέπει να ανεχτεί τον άλλο για ολόκληρη την αιωνιότητα. Οι πρωταγωνιστές αντιλαμβάνονται ότι αυτή είναι η τιμωρία τους και επιχειρούν να τη διαχειριστούν. Μαρτυρούν ο ένας στον άλλο τις αμαρτίες-πράξεις τους, αλλά αυτό επιδεινώνει την κατάσταση στην οποία βρίσκονται. Τελικά, συνειδητοποιούν ότι η συνύπαρξη είναι που κάνει την ύπαρξη επίπονη. Σε μία από τις απολήξεις της φιλοσοφίας του Σαρτρ βλέπουμε ότι η συνείδηση ενός ανθρώπου διαμορφώνεται ακριβώς λόγω της αλληλεπίδρασης με τους άλλους. Ο άνθρωπος παύει να είναι ολοκληρωτικά ελεύθερος από τη στιγμή που έρχεται σε επαφή με άλλους ανθρώπους. Η Κόλαση υπάρχει επειδή υπάρχουν οι άλλοι. Οι κρίσεις των άλλων για τον εαυτό μας υποκαθορίζουν ποιοι είμαστε. Όταν χαρακτηρίζουμε κάποιον ως αγενή ή ντροπαλό ή χαρούμενο, τότε επιχειρούμε να τον ακινητοποιήσουμε στον χρόνο ως έναν άνθρωπο που έχει αυτό το αντικειμενικό χαρακτηριστικό. Οι διαφορετικές κρίσεις πολλών ανθρώπων για ένα υποκείμενο αυτομάτως μετατρέπουν τον «άλλο» σε ένα αντικείμενο πολλαπλών και ετερόκλητων χαρακτηριστικών, τα οποία ενσωματώνει και προβάλλει με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Τον μετατρέπουμε, δηλαδή, σε ένα αντικείμενο με χαρακτηριστικά που μπορούν να είναι διάσπαρτα, αποσπασματικά, αντιφατικά και μη συνεκτικά (bits and bytes).
Αυτή η προσπάθεια ακινητοποίησης στον χώρο και τον χρόνο, που προκύπτει από την απόλυτη ελευθερία μας να διατυπώσουμε μια κρίση, αποτελεί και τη βασική αιτία της ανελευθερίας μας. Οι κρίσεις, που είτε διατυπώνουμε είτε δεχόμαστε, αποτελούν τα όρια της ελευθερίας μας. Και οι κρίσεις δεν είναι απλώς γλωσσικές αναπαραστάσεις μιας απόλυτης και αντικειμενικής πραγματικότητας, αλλά συνιστούν πράξεις φορτισμένες με προκαταλήψεις, που κι εκείνες με τη σειρά τους είναι αποτέλεσμα πρωθύστερων κρίσεων.
Η ιστορικός των επιστημών Τζιάνα Πομάτα είχε πραγματευτεί σε ένα άρθρο της την έννοια της «παρατήρησης» και πώς αυτή απέκτησε νέο νόημα στον 16ο και τον 17ο αιώνα. Είχε σημειώσει ότι αποτελεί μια έννοια που δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να είναι ουδέτερη από τον άνθρωπο που την «πραγματοποιεί». Παράλληλα, η έννοια της παρατήρησης διατηρεί μια γενεαλογική σχέση με την έννοια της αρχαίας «τήρησης», όπως αυτή εμφανίστηκε σε αρχαία ιατρικά κείμενα και στη φιλοσοφία των Στωικών, δηλαδή της υποταγής σε έναν κανόνα. Κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα, η «παρατήρηση» δεν ήταν απλώς η καταγραφή ουδέτερης εμπειρίας, αλλά το αποτέλεσμα κοινωνικής συναίνεσης μεταξύ διανοητών που μοιράζονταν κοινούς κανόνες στη μελέτη της φύσης. Γιατροί, φυσικοί φιλόσοφοι και πειραματιστές τηρούσαν συγκεκριμένους κανόνες, οι οποίοι ήταν το αποτέλεσμα συσχετισμού της κανονικότητας της φύσης και των διαφορετικών προσεγγίσεων στη μελέτη της φύσης. Να παρατηρείς σημαίνει να πράττεις σύμφωνα με συγκεκριμένους κανόνες προκειμένου να οδηγηθείς σε αποτελέσματα που δεν θα μπορούν να είναι ανεξάρτητα από αυτούς τους κανόνες.
Κάθε φορά, επομένως, που ρίχνουμε το βλέμμα μας μέσα από την υπαρξιακή κλειδαρότρυπα των άλλων, δεν βλέπουμε απλώς ένα αντικείμενο, αλλά το επινοούμε-κατασκευάζουμε σύμφωνα με συγκεκριμένους κανόνες. Η διάσημη σειρά «Black Mirror» («Μαύρος Καθρέφτης») του καναλιού Netflix έχει πραγματευτεί αυτό το ζήτημα με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους. Σε αρκετά επεισόδια, όπως το «USS Callister», το «Crocodile», το «Hang the DJ», το «Nosedive», το «White Christmas» και άλλα, δύο από τα φιλοσοφικά ζητήματα που εξετάζονται είναι πρώτον κατά πόσο η ελευθερία των επιλογών μας αποτελεί μια αυστηρή οριοθέτηση των επιλογών των άλλων και δεύτερον κατά πόσο η ελεύθερη συνείδηση μας δίνει το δικαίωμα ελέγχου σε όσα δημιουργούμε ελεύθερα, ακόμη κι αν αυτά είναι ψηφιακές και «μη πραγματικές» αναπαραστάσεις άλλων υποκειμένων.
Όταν οι ήρωες του Μαύρου Καθρέφτη επιλέγουν να συμπεριφερθούν στους ψηφιακούς τους κόσμους με απόλυτη ελευθερία απέναντι σε άλλους ψηφιακούς εαυτούς, σύντομα συνειδητοποιούν ότι μπορεί να χαθούν σε μια Κόλαση χωρίς προηγούμενο. Όταν ένας από τους πρωταγωνιστές, σε ένα από τα επεισόδια, κατασκευάζει ψηφιακές συνειδήσεις, οι οποίες δεν διαφέρουν σε τίποτα από τις «αληθινές» συνειδήσεις κάποιων ανθρώπων, και τους συμπεριφέρεται με απολυταρχικό τρόπο, πώς πρέπει να περιμένει ότι θα ανταποκριθούν αυτές; Έχουν το δικαίωμα τα πλάσματα που κατασκεύασε να στραφούν εναντίον του δημιουργού τους; Έχουν το δικαίωμα να τον «σκοτώσουν» όταν εκείνος παραβιάζει τις ελευθερίες τους; Έχουν, εν γένει, δικαιώματα; Είναι πραγματικά ελεύθερα; Πώς οι κανόνες, σύμφωνα με τους οποίους έφτιαξε τα ψηφιακά «άβαταρ» και συμμορφώνεται και ο ίδιος, οριοθετούν την πραγματικότητα γύρω τους;
Αν δούμε την Κόλαση του Σαρτρ και τους ψηφιακούς κόσμους του Μαύρου Καθρέφτη μέσα από το πρίσμα της ιστορικότητας της παρατήρησης, ερχόμαστε αντιμέτωποι με μια φοβερή αντιστροφή του «άλλου». Ο «άλλος» μπορεί να είναι οι πολλαπλές δικές μας ταυτότητες. Καθώς κατασκευάζουμε διαφορετικές ταυτότητες εντός του ψηφιακού κόσμου (μέσα κοινωνικής δικτύωσης, διαδικτυακά παιχνίδια, επαγγελματικά προφίλ κ.ο.κ.), συγκροτούμε ένα πολυδιάστατο ψηφιδωτό το οποίο αποϋλοποιεί την «αντικειμενική φυσική» μας εικόνα και δημιουργεί νέες υπάρξεις. Αυτές οι νέες υπάρξεις ενδεχομένως θα αποτελέσουν το όχημα για την εκ νέου και με διαφορετικούς όρους απώλεια της ελευθερίας μας.
Πλέον, η Κόλαση προκύπτει μέσα από μια πράξη δημιουργίας, μια πράξη που αποτελεί τήρηση σε συγκεκριμένους κανόνες, μια πράξη που ακινητοποιεί «κάτι» από εμάς στον ψηφιακό κόσμο. Κάθε φορά που διατυπώνουμε μια κρίση, κάθε φορά που πράττουμε κάτι, πατάμε και ένα «pause», δηλαδή κάνουμε μια παύση. Είναι σαν να βγάζουμε μια φωτογραφία που προστίθεται στο ψηφιδωτό της «παρατηρούμενης πραγματικότητας». Οι ελεύθερες πράξεις των «άλλων» γίνονται μέρος των ακινητοποιημένων ταυτοτήτων μας και κάποιες από αυτές τις ταυτότητες ίσως να μείνουν για πάντα αρχειακά «σκουπίδια» που θα περιφέρονται άσκοπα σε κάποια ψηφιακή πραγματικότητα, αλλά θα έχουν υψηλό πληροφοριακό περιεχόμενο (σε αυτό το σημείο προτείνουμε το επεισόδιο «USS Callister» από τη σειρά «Black Mirror»).
Δημήτρης Πετάκος
