Του Σταύρου Κατσανέβα*
Πριν από 12 χρόνια, στις 6 Μαΐου του 2006, κάναμε τα εγκαίνια του εργαστηρίου Αστροσωματιδιακής Φυσικής και Κοσμολογίας (APC) στο Παρίσι. Το εργαστήριο ήταν η προσωπική δημιουργία του αγαπημένου μου φίλου και συνεργάτη, πρόωρα χαμένου, Pierre Binetruy. Είχα τότε βοηθήσει από τη θέση μου του υπεύθυνου του τομέα σε εθνικό επίπεδο. Αργότερα είχα τη χαρά και την τιμή να αναλάβω τη διεύθυνση του ίδιου εργαστηρίου.
Οι ομιλητές ήταν σημαντικές προσωπικότητες του τομέα, γνωστοί όχι μόνο για τον ρόλο τους ως επιστημόνων, αλλά και τη στρατηγική τους δράση στην υπεράσπιση του διεπιστημονικού περιεχομένου της Αστροσωματιδιακής Φυσικής, που όπως όλοι οι νεοσύστατοι τομείς υπέφερε τότε από τη δυσπιστία συνάδελφων και εθνικών οργανισμών έρευνας.
Ανάμεσά τους ήταν ο Hawking (Χόκινγκ). Έκανε μια πολύ ωραία ομιλία που μπορεί να βρει κανείς στο Διαδικτυο1. Η παρουσία του είχε λειτουργήσει σαν μαγνήτης, η Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας, χώρος του γεγονότος, ήταν γεμάτη από κόσμο.
Θυμάμαι χαρακτηριστικά ότι ένα από τα καθήκοντα που είχαμε μοιράσει ανάμεσά μας σε βάρδιες ήταν να εμποδίσουμε με τα σώματά μας δυο εθνικές τηλεοπτικές περσόνες, γνωστές για την επιστημονική μπουρδολογία τους, να τον πλησιάσουν και να προσποιηθούν μπροστά στην κάμερα που είχαν φέρει μαζί τους ότι τάχα συνδιαλέγονται μαζί του. Αναρωτιέμαι ποιος οικονομολόγος θα γράψει ποτέ για την υπεραξία που δημιουργεί η διαχείριση, η εκμετάλλευση, η κλοπή και η διανομή της celebrity πριν και μετά θάνατον;
Το βράδυ οι ομιλητές κι εμείς οι οργανωτές, καμιά δεκαριά, πήγαμε για δείπνο στον Λούβρο. Μετά το δείπνο ο διευθυντής του Λούβρου μας ανακοίνωσε πως για τον Hawking και τους συνεργάτες του ανοίγει τον Λούβρο για ιδιωτική μεταμεσονύκτια επίσκεψη. Τόνισε μάλιστα ότι ο Michael Jackson είχε προτείνει ένα μυθικό πόσο για το ίδιο προνόμιο και ότι αυτός το είχε αρνηθεί.
Ο Hawking ζήτησε να δει τη Μόνα Λίζα. Τον πήγαμε και τον αφήσαμε μόνο του μπροστά στο διάσημο πορτρέτο. Για λίγα λεπτά ένα από τα πιο γνωστά σύμβόλα της Τέχνης καθρέφτισε το μυστηριώδες χαμόγελό του στο μυστηριώδες χαμόγελο ενός από τα πιο γνωστά σύμβόλα της επιστήμης.
Όπως τους παρατηρούσα από μια απόσταση, αντιλήφθηκα, ίσως για πρώτη φορά, την αντιστοιχία της φυσικής εικόνας του Χόκινγκ με την ουσία της επιστημονικής του προσπάθειας. Εξηγούμαι. Το έργο του συγκεντρώθηκε σε ένα από τα πιο δύσκόλα προβλήματα της Φυσικής σήμερα: στη θεωρία που θα μπορέσει να ενοποιήσει τον μακρόκοσμο, κόσμο της βαρύτητας, με τον μικρόκοσμο, τον κόσμο της κβαντικής μηχανικής.
Από τη μια μεριά ο κόσμος της βαρύτητας, που περιγράφεται με εκπληκτική ακρίβεια από τη Θεωρία της Σχετικότητας του Αϊνστάιν (Einstein), είναι μια αιτιοκρατική θεωρία, όπου οι αρχικές συνθήκες προσδιορίζουν το μέλλον και η ενοποίηση του χρόνου με τον χώρο καταργεί τη νεωτερικότητα που μπορεί να φέρει ο χρόνος, εφόσον όλα είναι προκαθορισμένες χωροχρονικές τροχιές σε τέσσερις διαστάσεις.
Από την άλλη η κβαντική μηχανική, που περιγράφει με εξίσου εκπληκτική ακρίβεια τον μικρόκοσμο, είναι η περιοχή της αβεβαιότητας, του δυνάμει, του πιθανοτικού, όπου η έννοια της τροχιάς δεν είναι καλά καθορισμένη.
Η μείξη τους, στις φυσικές περιπτώσεις που οι δυο κόσμοι συναντιούνται, π.χ. στα όρια μια μαύρης τρύπας, δημιουργεί παράδοξα, παραβιάσεις της αιτιότητας, της αρχής της διατήρησης της πληροφορίας κ.λπ. Οι θεωρίες του Hawking ήταν τα πρώτα επιτυχημένα βήματα στη διατύπωση αυτής της μελλοντικής ενοποιημένης θεωρίας. Ενοποιούν κατά κάποιον τρόπο τον κόσμο της αιτιότητας με αυτόν της αβεβαιότητας.
Πόσο χαρακτηριστική του έργου του λοιπόν ήταν η συνύπαρξη στο σώμα του Hawking της επιβεβλημένης από την αρρώστια ακινησίας, εικονική αναπαράσταση της βαρύτητας, με την πλήρη θεωρητική ευκινησία του πνεύματός του, ανοιχτή σε όλες τις δυνατότητες, συμβολική της κβαντικής μηχανικής; Χαρακτηριστική της συνύπαρξης στο σώμα και το πνεύμα ενός ανθρώπου του κόσμου της προκαθορισμένης αιτιότητας με αυτόν της ανοιχτής στο μέλλον πιθανότητας.
Μου θύμισε επίσης ότι αυτή η μείξη αιωνιότητας / φευγαλέου δεν είναι μόνο κεντρικό πρόβλημα της επιστήμης, είναι και πρόβλημα της τέχνης. Στην τραγωδία, π.χ., βλέπουμε τον ήρωα να προσπαθεί να εξερευνήσει όλα τα όρια του πιθανού μέσα σε μια πορεία λίγο έως πολύ καθορισμένη από την ειμαρμένη.
Ο Αριστοτέλης μας λέει ότι η τραγωδία βάζει τον άνθρωπο μπροστά σε μια κατάσταση που το παρελθόν δεν είναι οδηγός για το μέλλον, και έτσι ελέγχει το ήθος του. Πιο κοντά σε μας, ο Baudelaire μας είπε ότι “η νεωτερικότητα είναι το μεταβατικό, το φευγαλέο, το ενδεχόμενο, το μισό της τέχνης, της οποίας το άλλο μισό είναι το αιώνιο και το αμετάβλητο”. Θα μπορούσαμε να κάνουμε την ίδια ανάλυση για την Τζοκόντα.
Γυρνώντας πίσω στη νυχτερινή επίσκεψη, αποφασίσαμε κάποια στιγμή να βγάλουμε μια αναμνηστική ομαδική φωτογραφία. Πρότεινα συμβολικά να τη βγάλουμε κάτω από τη φωτογραφία της σχεδίας του Ναυαγίου της Μέδουσας, του Géricault. Όπως και στη σχεδία, η Αστροσωματιδιακή Φυσική, εύθραυστη στο πέλαγος των πιθανοτήτων, αλλά και σε λίγο έως πολύ εχθρικό περιβάλλον, έπλεε προς το μέλλον.
Με τον φίλο και συνεργάτη Chrιstian Spiering εργαζόμαστε τότε στον οδικό της χάρτη της Ευρωπαϊκής Αστροσωματιδιακής, συνομοσπονδίας που είχαμε ονομάσει “Οι εφτά υπέροχοι”, από τους επτά κύριους στόχους του, αλλά και σαν ειρωνικό κλείσιμο ματιού στο κινηματογραφικό έργο, όπου μια ετερόκλητη ομάδα καουμπόηδων προστατεύει ένα ευάλωτο χωριό από τα συμφέροντα των ήδη εγκατεστημένων πανίσχυρων γαιοκτημόνων.
Δώδεκα χρόνια αργότερα, δεν είμαστε πια στην ίδια κατάσταση. Πολλοί από τους επτά στόχους του οδικού χάρτη πραγματοποιήθηκαν, με πρώτο και κύριο την πρόσφατη ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων.
Η φωτογραφία παρατίθεται πιο κάτω. Μπορεί κανείς να αναγνωρίσει, εκτός από τον Hawking, και εμάς της APC, τον Jim Cronin, βραβείο Νόμπελ για την ασυμμετρία ύλης αντι-υλης, τον Gabriele Veneziano, εμπνευστή της θεωρίας των χορδών, τον Thibeault Damour, κεντρικό θεωρητικό των βαρυτικών κυμάτων, τον Christian Spiering, την Angela Olinto, φυσικό σωματιδίων υψηλής ενέργειας, και τον Christophe Galfard, γνωστό πια, νομίζω και στην Ελλάδα, συγγραφέα εκλαϊκευτικών βιβλίων για παιδιά.
Η τελική φωτογραφία, στην οποία κοιτάμε όλοι τον φακό, ίσως συμβολικά, χάθηκε. Έχει μείνει αυτή η φωτογραφία στην οποία όλοι κοιτάμε προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Είναι χαρακτηριστική της εποχής. Με τον καιρό έχω μάθει να βλέπω στη φωτογραφία και ένα αδιόρατο νήμα, ένα πεδίο θα λέγαμε στην αργκό μας, που ενώνει όλες αυτές τις αναγκαστικά χρονικά προσδιορισμένες προσπάθειες. Η φωτογραφία είναι ίσως επίσης χαρακτηριστική της ρήσης του Hawking: «Ευφυΐα είναι η ικανότητα να προσαρμόζεσαι στην αλλαγή».
* Ο Σταύρος Κατσανέβας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Paris Diderot, διευθυντής του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου Βαρύτητας EGO/Virgo, Pisa
1 https://webcast.in2p3.fr /containerinauguration_du_laboratoire_in2p3_astro_Particule_et_cosmologie
