Η υπόθεση της προσομοίωσης
Η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι πλέον εδραιωμένη τόσο στην επιστήμη, όταν διαχειριζόμαστε τεράστιο όγκο μετρήσεων, όσο και στην καθημερινότητά μας, όταν αναζητάμε κάτι στο Διαδίκτυο ή πραγματοποιούμε αγορές. Ταυτόχρονα, η θεαματική ανάπτυξη της ισχύος και των δυνατοτήτων των ηλεκτρονικών υπολογιστών μας έχει δώσει τη δυνατότητα να πραγματοποιούμε προσομοιώσεις με φοβερή ακρίβεια και ρεαλισμό. Οι προσομοιώσεις αυτές χρησιμοποιούνται τόσο στη μελέτη φυσικών διαδικασιών του μικρόκοσμου ή του μακρόκοσμου όσο και στα ηλεκτρονικά παιχνίδια. Το παράδειγμα, μάλιστα, των ηλεκτρονικών παιχνιδιών είναι χαρακτηριστικό. Πριν από μόλις σαράντα χρόνια προσομοίωναν ένα παιχνίδι τένις χρησιμοποιώντας απλώς μπάρες και κουκκίδες, ενώ τώρα παίκτες από όλο τον πλανήτη μπορούν να χειρίζονται εικονικούς χαρακτήρες μέσα σε ολόκληρους εικονικούς κόσμους.
Βασισμένοι σε αυτές τις παρατηρήσεις, δημοφιλείς επιστήμονες όπως ο Neil De Grasse Tyson, ο Elon Musk κ.ά. έχουν διατυπώσει την άποψη ότι τελικά θα καταφέρουμε να προσομοιώσουμε τους εαυτούς μας και ότι, μάλιστα, είναι πολύ πιθανό να ζούμε ήδη μέσα σε μια προσομοίωση. Η τοποθέτηση αυτή παίρνει κατά καιρούς μεγάλες διαστάσεις στη δημόσια σφαίρα, ειδικά όταν ερευνητικές ομάδες διατείνονται ότι τα αποτελέσματά τους καταρρίπτουν ή επιβεβαιώνουν την «υπόθεση της προσομοίωσης».
Όμως, η υπόθεση της προσομοίωσης δεν είναι κάτι καινούργιο, τόσο ως αναζήτηση όσο και ως διατύπωση με σύγχρονους όρους. Στην σύγχρονη εκδοχή της στηρίζεται στο λεγόμενο «επιχείρημα της προσομοίωσης», το οποίο διατυπώθηκε το 2003 από τον Σουηδό φιλόσοφο Nick Bostrom, ενώ σχετίζεται με ερωτήματα περί της ύπαρξης της πραγματικότητας και του κόσμου τα οποία έχουν τεθεί από την αρχαιότητα. Υπάρχει όμως απόσταση ανάμεσα στη διερεύνηση του Bostrom και τις τοποθετήσεις των Musk και De Grasse Tyson διότι στη διατύπωση της υπόθεσης της προσομοίωσης παραλείπεται ένα μεγάλο μέρος της συλλογιστικής του επιχειρήματος.
Το επιχείρημα της προσομοίωσης
Σύμφωνα με τον Bostrom, το επιχείρημα της προσομοίωσης διερευνά με έναν στατιστικό τρόπο την εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, ξεκινώντας από μια σειρά υποθέσεων. Οι υποθέσεις αυτές, φυσικά, είναι ανοιχτές σε κριτική.
Μία από τις βασικές υποθέσεις του επιχειρήματος είναι η ανεξαρτησία της νοημοσύνης από το υλικό της υπόστρωμα. Με λίγα λόγια, δεν έχει σημασία αν η νοημοσύνη προκύπτει από μορφές οργάνωσης της ύλης βασισμένες στον άνθρακα (όπως συμβαίνει με τους ανθρώπους) ή στο πυρίτιο (όπως συμβαίνει με τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές). Αυτή η υπόθεση χρησιμοποιείται για να δείξει ότι είναι δυνατή η ύπαρξη Τεχνητής Νοημοσύνης και συνδυάζεται με την υπόθεση της επαρκούς υπολογιστικής ισχύος για να δείξει ότι ο άνθρωπος θα έχει τα μέσα να το κάνει στο μέλλον. Θα έχει, δηλαδή, τη δυνατότητα να προσομοιώσει με λεπτομέρεια τη λειτουργία του εγκεφάλου ως το επίπεδο των συνάψεων μεταξύ νευρώνων. Εάν ο ανθρώπινος πολιτισμός καταφέρει να εξελιχθεί αρκετά, ξεπερνώντας τα σημερινά επίπεδα, θα έχει τη δυνατότητα να προσομοιώσει όλες τις λειτουργίες του νου καθώς και έναν ρεαλιστικό λεπτομερή περιβάλλοντα κόσμο.
Ωστόσο, ένας τόσο ανεπτυγμένος πολιτισμός κινδυνεύει σοβαρά να αυτοκαταστραφεί, όπως άλλωστε επισημαίνεται και στο παράδοξο του Fermi, πριν φτάσει σε αυτό το επίπεδο. Εάν όμως αποφύγει αυτό τον κίνδυνο, τότε είναι βέβαιο ότι θα έχει στη διάθεσή του αδιανόητη υπολογιστική ισχύ ώστε να μπορεί να δημιουργήσει ρεαλιστικές προσομοιώσεις των προγόνων του. Θα έχει όμως το ενδιαφέρον να το κάνει;
Είναι πολύ πιθανό ένας τέτοιος μετα-ανθρώπινος πολιτισμός να μην έχει κανένα ενδιαφέρον να προσομοιώσει το παρελθόν του. Ωστόσο, η σημερινή εμπειρία μας από τα παιχνίδια σε ηλεκτρονικούς υπολογιστές είναι ότι όσο πιο ρεαλιστικά είναι αυτά τόσο πιο ελκυστικά γίνονται. Έχουμε τη δυνατότητα να κατασκευάζουμε στο πλαίσιο ενός παιχνιδιού όλο και πιο αληθοφανείς εικονικές πραγματικότητες, κόσμους που συνοδεύονται από λεπτομερή εικονική ιστορία και μυθολογία. Επομένως, κανείς δεν μπορεί να αποκλείσει το ενδεχόμενο να δημιουργηθεί η επιθυμία να προσομοιώσουμε, σε ένα τέτοιο πλαίσιο, συνειδητά όντα μέσα σε εικονικούς κόσμους με σκοπό να μελετήσουμε την ιστορία τους. Κάτι τέτοιο θα ήταν πολύ ελκυστικό στους ιστορικούς. Ωστόσο, εγείρονται σοβαρά ηθικά ζητήματα για το κατά πόσο μπορεί κανείς να υποβάλει σε πιθανόν δυσάρεστες καταστάσεις μια «οντότητα» που έχει αναπτύξει συνείδηση. Διότι, αν η συνείδηση δεν εξαρτάται από την ύλη (μία από τις βασικές υποθέσεις του επιχειρήματος), τότε οποιαδήποτε μορφή συνείδησης είναι ισοδύναμη και έχει τα ίδια δικαιώματα. Γιατί λοιπόν κανείς να υποβάλει σε αυτή τη διαδικασία την προσομοιούμενη συνείδηση; Ποιος θα μπορούσε να πάρει την απόφαση να «δημιουργήσει» σε περιβάλλον υπολογιστή νοημοσύνη την οποία θα υποβάλει σε σκληρές δοκιμασίες (πολέμους, ασθένειες κ.λπ.) απλώς και μόνο για να μελετήσει την ιστορία της; Σύμφωνα με τον Bostrom, αυτά είναι πολύ σοβαρά ηθικά εμπόδια.
Ωστόσο, υπάρχει ένα τρίτο ενδεχόμενο, ο υποτιθέμενος αυτός πολιτισμός του μέλλοντος, ξεπερνώντας κινδύνους και ηθικούς φραγμούς, να αρχίσει να παράγει προσομοιώσεις του παρελθόντος του. Έχοντας τεράστια υπολογιστική ισχύ στη διάθεσή του, θα μπορεί να προσομοιώσει με τρομερή λεπτομέρεια την ανθρώπινη εμπειρία. Τότε, οι εικονικοί αυτοί κόσμοι δεν θα διαφέρουν από την πραγματικότητα και οι εικονικοί «άνθρωποι» δεν θα είναι σε θέση να αμφισβητήσουν την πραγματικότητα του κόσμου στον οποίο ζουν, όπως ακριβώς εμείς είμαστε βέβαιοι ότι ζούμε σε έναν πραγματικό κόσμο. Δεδομένου ότι ο καθένας μας θα έχει τη δυνατότητα να φτιάξει αυτούς τους κόσμους στον υπολογιστή του με τον ίδιο τρόπο που ένας έφηβος σήμερα παίζει μερικά τέτοια παιχνίδια, ο αριθμός των εικονικών κόσμων και των εικονικών ανθρώπων θα είναι τεράστιος, κατά πολύ μεγαλύτερος από τον αριθμό των «πραγματικών» ανθρώπων. Θα είναι λοιπόν πολύ πιθανότερο κάποιο νοήμων υποκείμενο να ζει μέσα σε μια προσομοίωση, παρά έξω από αυτή. Επομένως, στατιστικά, εάν φτάσουμε σε αυτό το σημείο, είναι πιο πιθανό να είμαστε και εμείς μέρος μιας προσομοίωσης, παρά το αντίθετο.
Ο ίδιος ο Bostrom θεωρεί πως το τελευταία αυτό ενδεχόμενο είναι το λιγότερο πιθανό από τα τρία και ότι το επιχείρημα στο σύνολό του απλώς θέτει κάποια όρια στο τι μπορεί να περιμένει κανείς. Από όλες τις πιθανότητες που υπάρχουν για το μέλλον το επιχείρημα βάζει μια «τάξη» στο ποιες απόψεις μπορεί να είναι συνεπείς μεταξύ τους και ποιες μπορεί να αλληλοαποκλείονται. Επίσης, αναδεικνύει το υπαρξιακό ρίσκο που μπορεί να αντιμετωπίσει ο πολιτισμός μας στο μέλλον, ενώ ταυτόχρονα μας δείχνει ότι αν υπάρχουν και άλλοι πολιτισμοί στο Σύμπαν, τότε η εξέλιξή τους θα πρέπει να συγκλίνει σε ένα κοινό μέλλον.
Τι ξέχασε ο Elon Musk;
Επηρεασμένος από το επιχείρημα της προσομοίωσης, ο Elon Musk έχει τονίσει χαρακτηριστικά ότι θα έπρεπε να ευχόμαστε να ζούμε σε μια προσομοίωση, αλλιώς το μέλλον της ανθρωπότητας φαίνεται πολύ σκοτεινό. Ωστόσο, με αυτό τον τρόπο φαίνεται να αγνοεί εντελώς μία από τις εναλλακτικές, η οποία μάλιστα είναι σημαντικό μέρος του επιχειρήματος: την αποδοχή/θέσπιση αυστηρών ηθικών κανόνων σε ό,τι αφορά την Τεχνητή Νοημοσύνη.
Το θέμα αυτό φαίνεται πως το αγνοούν πολλοί επιστήμονες, κρίνοντας τουλάχιστον από τις δημόσιες τοποθετήσεις τους σχετικά με τις προσδοκίες τους για το μέλλον. Για παράδειγμα, εάν τελικά δημιουργηθούν πλήρως λειτουργικοί τεχνητοί άνθρωποι με «πραγματική» συνείδηση, ποιος μας νομιμοποιεί να τους βάζουμε να δουλεύουν παρά τη θέλησή τους ή να τους υποβάλλουμε σε δυσάρεστες δοκιμασίες για να λύσουμε προβλήματα της ανθρωπότητας; Το ερώτημα αυτό είναι απλώς ένα μικρό μέρος των ηθικών θεμάτων που εγείρονται.
Γιατί όμως έχει παρερμηνευθεί το επιχείρημα του Bostrom; Ο ίδιος πιστεύει ότι όταν αυτές οι έρευνες μεταφέρονται στη δημόσια σφαίρα, σπάνια γίνονται αντιληπτές σε όλη τους την έκταση και πολυπλοκότητα. Συχνά παρουσιάζονται μόνο κάποιες από τις προτάσεις, χωρίς την υπόλοιπη συλλογιστική· στη συγκεκριμένη περίπτωση παρουσιάζεται η υπόθεση της προσομοίωσης χωρίς το υπόλοιπο επιχείρημα. Αυτό φυσικά στερεί σε μεγάλο βαθμό από τη διερεύνηση το νόημά της και τα περαιτέρω ερωτήματα που θέτει για το μέλλον του πολιτισμού μας.
Είναι η πραγματικότητα πραγματική;
Αν όντως ζούμε σε μια προσομοίωση, τότε μήπως έχουμε τη δυνατότητα να παρατηρήσουμε τις ατέλειές της; Ο Bostrom θεωρεί πως όχι. Βασική προϋπόθεση τόσο της υπόθεσης όσο και του ίδιου του επιχειρήματος είναι ότι οι φυσικοί μηχανισμοί όπως τους γνωρίζουμε ισχύουν ανεξαρτήτως αν ζούμε μέσα σε μια προσομοίωση ή όχι. Το επιχείρημα της προσομοίωσης δεν ταυτίζεται με το ερώτημα αν είναι η πραγματικότητα αληθινή. Το επιχείρημα ξεκινά από την υπόθεση ότι τα πάντα είναι όπως φαίνονται και ότι η επιστήμη μας εξηγεί τον κόσμο.
Όπως άλλωστε έχει τονίσει και ο David Chalmers, καθηγητής Φιλοσοφίας στο Εθνικό Πανεπιστήμιο Αυστραλίας, το να ταυτίζουμε το ενδεχόμενο να ζούμε σε μια προσομοίωση με το ενδεχόμενο όλα να είναι μια ψευδαίσθηση είναι λάθος από φιλοσοφικής άποψης. Ακόμα κι αν ζούμε σε μια προσομοίωση, δεν μπορούμε να πούμε ότι ο κόσμος γύρω μας δεν υπάρχει. Έχουμε ανακαλύψει πώς είναι φτιαγμένος και γνωρίζουμε το όριο μέχρι το οποίο έχουμε πληροφορίες για τα πράγματα γύρω μας. Υπό αυτή την έννοια, δεν στέκουν και οι αναλογίες της υπόθεσης με σενάρια τύπου Matrix.
Πρόσφατα, επιστήμονες από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης στο Ηνωμένο Βασίλειο κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι ο όγκος των πληροφοριών που εμπλέκονται σε κάποια κβαντικά φαινόμενα είναι τόσο μεγάλος που απαιτείται απαγορευτικά μεγάλη υπολογιστική ισχύς για να προσομοιωθούν. Αυτό μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι είναι φυσικά αδύνατο να κατασκευάσουμε, υπό τις παρούσες συνθήκες, πολύ λεπτομερείς προσομοιώσεις του Σύμπαντος.
Είναι αυτό αρκετό για να «στεναχωρήσει» τον Elon Musk ή τον De Grasse Tyson; Μάλλον όχι. Αν και αρχικά παρουσιάστηκε ότι η συγκεκριμένη έρευνα αποδεικνύει ότι δεν ζούμε σε μια προσομοίωση, οι ίδιοι οι συγγραφείς επισημαίνουν ότι δεν είναι αυτό το ερώτημα που διαπραγματεύονται. Η εργασία αυτή αποκλείει τη δυνατότητα να προσομοιώσουμε συγκεκριμένα κβαντικά φαινόμενα χρησιμοποιώντας προσομοιώσεις Μόντε Κάρλο. Ακόμα και αν αυτή η μέθοδος είναι από τις καλύτερες που έχουμε στη διάθεσή μας, κανείς δεν μπορεί να μας βεβαιώσει ότι δεν θα υπάρξουν καλύτερες στο μέλλον.
Τελικά το ερώτημα παραμένει ανοιχτό και το επιχείρημα (αλλά όχι η υπόθεση) της προσομοίωσης είναι μια πολύ καλή ευκαιρία να αναδειχθούν χρήσιμοι ηθικοί και υπαρξιακοί προβληματισμοί, αν φυσικά ξεπεραστούν συνωμοσιολογικές και αντιεπιστημονικές προσεγγίσεις.
Γιάννης Κοντογιάννης
