Τον 19ο αιώνα σημειώνονται σημαντικές εξελίξεις στον σκακιστικό χώρο, με αποκορύφωμα την έναρξη του παγκόσμιου πρωταθλήματος από το οποίο αναδεικνύεται επισήμως ο παγκόσμιος πρωταθλητής. Επίσης, έχουμε σημαντική πρόοδο σε όλα τα στάδια του παιχνιδιού. Τέλος, κατά τον 19ο αιώνα έζησε ο Paul Morphy, ο οποίος, σύμφωνα με πολλούς, ήταν ο πιο δυνατός παίκτης της εποχής του που δεν έγινε παγκόσμιος πρωταθλητής.
Πριν ξεκινήσω με το ιστορικό κομμάτι, πρέπει να ξεκαθαρίσω ότι δεν υπήρχε ακόμα μονάδα μέτρησης της επίδοσης των παικτών, όπως έχουμε σήμερα το Εlo. Όμως, έχει εφευρεθεί το EDO Historical Chess Rating, το οποίο, λαμβάνοντας υπ’ όψιν τους αγώνες της εποχής, μας δίνει μια ιδέα για τη δυναμικότητα των παικτών, καθώς και για το ποιος ήταν ο καλύτερος στην εποχή του.
Στις αρχές του 19ου αιώνα, δύο Γάλλοι ξεχωρίζουν από τον υπόλοιπο κόσμο. Οι Louis de la Bourdonnais και Alexandre Deschapelles. Ο δεύτερος ήταν δάσκαλος του πρώτου, με τον De la Bourdonnais να θεωρείται παγκόσμιος πρωταθλητής από το 1821 (όταν κατάφερε να κερδίσει τον δάσκαλό του) μέχρι το 1840. Πέθανε το 1840 πάμφτωχος, έχοντας πουλήσει μέχρι και τα ρούχα του για να εξοφλήσει τους οφειλέτες του. Από τις πιο όμορφες θέσεις που έχουν βγει σε κορυφαίο επίπεδο (ιδίως για εκείνη την εποχή) είναι η τελική θέση της παρτίδας αρ. 16 μεταξύ των Alexander McDonell και Louis de la Bourdonnais (Λονδίνο 1836), στην οποία, παρ’ ότι ο μαύρος δεν έχει βασίλισσα, έχει τρία πιόνια στη 2η γραμμή και με αυτά εξασφαλίζει τη νίκη. Κλασικό παράδειγμα, που δείχνει τη σημασία που είχαν αρχίσει να αποκτούν σιγά-σιγά τα πιόνια.
Από το 1843 έως το 1851 παρατηρείται κάτι ασυνήθιστο: ένας Άγγλος γίνεται έστω και ανεπίσημα πρωταθλητής κόσμου! Ο Howard Staunton γεννήθηκε το 1810 και μετά τη νίκη του επί του Saint-Amand, το 1843, θεωρούταν ο καλύτερος σκακιστής του κόσμου. Το 1847 άρχισε παράλληλη καριέρα ως σεξπιρικός μελετητής. Κυρίως λόγω της κακής υγείας του, εγκατέλειψε το σκάκι το 1851. Εκείνη τη χρονιά διοργάνωσε το πρώτο διεθνές τουρνουά στο Λονδίνο και προκάλεσε τον Adolf Andersen να αγωνιστεί σ’ αυτό για να αναγνωριστεί ως ο καλύτερος του κόσμου. Χάρη σε αυτό το τουρνουά, η Αγγλία μετατράπηκε σε σημείο αναφοράς του σκακιστικού κόσμου. Μια βαριάντα στο αγγλικό άνοιγμα πήρε το όνομά του (Γκαμπί του Staunton) επειδή ήταν υπερασπιστής της. Επίσης, ο Staunton παρήγαγε τα περίφημα ομώνυμα κομμάτια που μέχρι σήμερα θεωρούνται από τα καλύτερα στον κόσμο λόγω της απλότητας και της κομψότητας τους και χρησιμοποιούνται σε αγώνες πολύ υψηλού επιπέδου.
Κάπου εδώ συναντάμε έναν από του πιο δυνατούς παίκτες όλων των εποχών που μόλις στα 13 του χρόνια ήταν στην κορυφή της παγκόσμιας κατάταξης. Ο Paul Morphy γεννήθηκε το 1837 στη Νέα Ορλεάνη των ΗΠΑ και ήταν παιδί μιας εύπορης οικογένεια. Έμαθε σκάκι βλέποντας τον πατέρα του να παίζει και ήδη από τα 9 του χρόνια θεωρούνταν από τους καλύτερους της πόλης. Στα 12 του, όταν τον επισκέφτηκε ο Ούγγρος πλοίαρχος και γκραν μετρ Johann Lovendal, κέρδισε τρεις φορές, όσες δηλαδή ήταν και οι αναμετρήσεις τους! Το 1850 εισήχθη στο Spring Hill College στο Mobile της Alabama, το οποίο τελείωσε σε τέσσερα χρόνια λαμβάνοντας το πτυχίο του με τις υψηλότερες διακρίσεις. Όμως δεν ήταν ακόμα σε θέση να γίνει δικηγόρος λόγω της ηλικίας του. Όταν προσκλήθηκε από το Αμερικάνικο Σκακιστικό Kογκρέσο, το 1857, στη Νέα Υόρκη, αρχικά αρνήθηκε, αλλά τελικά παραβρέθηκε. Εκεί έγινε πρωταθλητής των ΗΠΑ. Σύμφωνα με το αμερικανικό περιοδικό “Chess Monthly”, τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, «η προσηνής ιδιοσυγκρασία του, η πηγαία συστολή, η ευπρέπεια και η αβρότητά του τον κατέστησαν αγαπητό σε όλους». Παραμένοντας στη Νέα Υόρκη, έπαιξε 100 επίσημους αγώνες (επί συνόλου 261), στους οποίους είχε 87 νίκες, 8 ισοπαλίες και 5 ήττες. Τον παγκόσμιο πρωταθλητή της εποχής (Adolf Andersen) τον εκθρόνισε το 1858 με σκορ 8 νίκες, 3 ήττες και 2 ισοπαλίες. Σύμφωνα με το σύστημα βαθμολόγησης EDO, έμεινε ο πιο δυνατός παίκτης στον κόσμο για 18 (!) χρόνια και σύμφωνα με τον Bobby Fisher «ίσως είναι ο πιο ακριβής παίκτης όλων των εποχών». Εγκατέλειψε το σκάκι σχετικά νέος για να ακολουθήσει σταδιοδρομία δικηγόρου, γι' αυτό χαρακτηρίστηκε «η υπερηφάνεια και η θλίψη του σκακιού», καθώς είχε σπουδαία, αλλά σύντομη σκακιστική σταδιοδρομία. Ο Morphy πέθανε από καρδιακό επεισόδιο το καλοκαίρι του 1884, η κληρονομιά όμως που άφησε πίσω του είναι ανεκτίμητης αξίας.
Στα τέλη του 19ου αιώνα ένας πολύ δυνατός παίκτης για την εποχή του, ο Wilhelm Steinitz, κατέκτησε τόσο τη θέση του καλύτερου παίκτη της εποχής του όσο και τον πρώτο επίσημο τίτλο του παγκόσμιου πρωταθλητή. Γεννήθηκε το 1836 στην Αυστρία και ήταν παιδί μιας φτωχής και πολυμελούς οικογένειας. Έμαθε σκάκι στα 12 του, αλλά ασχολήθηκε σοβαρά όταν πήγε στη Βιέννη να σπουδάσει Μαθηματικά. Παρ’ ότι ο Steinitz ξεκίνησε με το επιθετικό στιλ που ήταν της μόδας τότε, από τη δεκαετία του 1870 άλλαξε τον τρόπο παιχνιδιού του, περνώντας σταδιακά στο “ποζισιονέλ στιλ” (με έμφαση στα στρατηγικά στοιχεία της θέσης, π.χ. κατοχή ανοιχτής στήλης, ισχυρά τετράγωνα, “μανούβρες” των κομματιών προκειμένου να βελτιώσουν τις θέσεις τους). Παράλληλα, διακρίθηκε και ως θεωρητικός του σκακιού,αναπτύσσοντας ορισμένες βασικές αρχές που βοήθησαν τους σκακιστές της εποχής (και μεταγενέστερους) να αντιληφθούν τα ουσιώδη και να συστηματοποιήσουν τις γνώσεις τους. Είχε μεγάλη συνεισφορά στη διάδοση του σκακιού, καθώς ίδρυσε το “International Chess Magazine”, το οποίο έγραφε, επιμελείτο και διηύθυνε επί 10 χρόνια, από το 1885 έως το 1895. Το 1886 νίκησε τον Johannes Zukertort σε ματς που έγινε τμηματικά στη Νέα Υόρκη, στο Σεντ Λούις και στη Νέα Ορλεάνη και το οποίο θεωρήθηκε ως το πρώτο επίσημο ματς για το Παγκόσμιο Πρωτάθλημα Σκακιού. Η νίκη του υπήρξε πειστική και έτσι ανακηρύχθηκε ο πρώτος παγκόσμιος πρωταθλητής στο σκάκι. Κέρδισε πολλούς αγώνες εναντίον σύγχρονών του, π.χ. εναντίον των ισχυρών Anderssen και Chigorin, του Winawer και του μεγάλου του αντιπάλου Zukertort. Έχασε τον παγκόσμιο τίτλο του από τον Emanuel Lasker, τον οποίο θα μελετήσουμε στο επόμενο φύλλο, το 1894, και δεν κατάφερε ποτέ να τον ανακτήσει. Πέθανε στο νοσοκομείο του Μανχάταν, το 1900, από ανακοπή καρδιάς. Σε όλη του τη ζωή παρέμεινε φτωχός μια και το σκάκι δεν επαρκούσε ακόμη για την εξασφάλιση οικονομικής άνεσης, αλλά και λόγω των ατυχών οικονομικών επιλογών του.
Καταληκτικά, ο 19ος αιώνας χαρακτηρίζεται από την οργάνωση του σκακιστικού κόσμου τόσο λόγω της αύξησης του αριθμού των παικτών όσο και λόγω της ανάπτυξης μέσων που επέτρεπαν την επικοινωνία παικτών από διαφορετικές ηπείρους. Όσον αφορά το άθλημα σε τεχνικό επίπεδο, έγινε λίγο πιο στρατηγικό και ποζισιονέλ. Άρχισε να δίνεται περισσότερη έμφαση στη λεπτομέρεια και την τακτική ανάπτυξη κατά τη διάρκεια της παρτίδας, ενώ οι θεαματικές θυσίες άρχισαν σιγά-σιγά να σπανίζουν.
Στο επόμενο φύλλο θα εξερευνήσουμε την ιστορική περίοδο από το 1894 έως το 1972. Θα δούμε την επικράτηση του Lasker στη σκακιστική σκηνή, αλλά και άλλες ιδιοφυΐες, όπως τον Capablanca και τον Alekhine. Τέλος, Θα δούμε τη σύγκρουση δύο κόσμων, της Σοβιετικής Ένωσης με τις ΗΠΑ, και τον ρόλο που έπαιξε το σκάκι σε αυτή.
Δημήτρης Πατηνιώτης Σπυρόπουλος
