Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
21.7°C26.3°C
2 BF 38%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
23 °C
20.6°C24.9°C
3 BF 38%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
19 °C
19.4°C24.3°C
2 BF 55%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.4°C21.6°C
2 BF 64%
ΛΑΡΙΣΑ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
21.9°C23.5°C
0 BF 37%
Tα σαλόνια του μεσμερισμού
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Tα σαλόνια του μεσμερισμού

Οι επιστήμες, με τα χαρακτηριστικά που τους αποδίδουμε σήμερα, γεννήθηκαν στα μέσα του 19ου αιώνα. Ωστόσο, τα χαρακτηριστικά αυτά δεν ήταν αυταπόδεικτα ούτε αναντίρρητα. Στον δημόσιο χώρο υπήρχαν διαρκείς αντιπαραθέσεις για το τι είναι αυτό που το λέμε επιστήμη, τι σημαίνει για τις ζωές μας, πού μπορεί να μας οδηγήσει και τι εξηγήσεις μπορεί να δώσει. Οι επαγγελματίες επιστήμονες δεν ήταν εκείνοι που έδιναν το στίγμα και ο παθητικός «λαός» ακολουθούσε. Αντίθετα, οι επιστήμονες των πανεπιστημίων και των ακαδημιών βρίσκονταν σε διαρκείς αντιπαραθέσεις με άλλες ομάδες επαγγελματιών.

Το διακύβευμα ήταν ποιες δραστηριότητες νομιμοποιούνταν να ονομάζονται επιστήμη. Ανταγωνιστικές ομάδες, με τα δικά τους συμφέροντα η καθεμία, διεκδικούσαν τον χώρο τους στη μελέτη της φύσης, έναν χώρο που θα αντιστοιχούσε και σε συγκεκριμένα επαγγελματικά δικαιώματα. Αρκετοί συγκρότησαν τεχνικές και μεθόδους που δεν έγιναν ποτέ αποδεκτές από τις επιστημονικές κοινότητες. Το ενδιαφέρον, ωστόσο, δεν είναι ποιος είχε δίκιο ή άδικο. Το ενδιαφέρον είναι ότι τα αποτελέσματα αυτών των συγκρούσεων συγκρότησαν την «ορθολογική» και «αντικειμενική» επιστήμη. Τα εισαγωγικά στις δύο λέξεις τα έχουμε εξετάσει σε προηγούμενα άρθρα. Σε αυτό το αφιέρωμα τριών άρθρων θα δούμε τρεις περιπτώσεις όπου «μορφές επιστήμης» συγκροτήθηκαν μέσα από κοινωνικές διαδικασίες και με σαφείς κοινωνικές και πολιτικές προεκτάσεις.

Στα τέλη του 18ου αιώνα ο Φραντς Άντον Μέσμερ (1734-1815) θα εγκαινίαζε έναν νέο τρόπο μελέτης της ανθρώπινης φυσιολογίας, τον μεσμερισμό ή ζωικό μαγνητισμό. Υποστήριζε πως με αυτή τη μέθοδο μπορούσε να θεραπεύσει διάφορες ασθένειες. Ο Μέσμερ είχε σπουδάσει Ιατρική και η διδακτορική του διατριβή το 1766 είχε τίτλο «Περί της επιρροής των πλανητών στο ανθρώπινο σώμα». Ο Μέσμερ θεωρούσε πως στα σώματα των ανθρώπων υπήρχε ένα μαγνητικό υγρό το οποίο μπορούσε να ελέγξει ο ίδιος και να προκαλέσει συγκεκριμένα συμπτώματα στους ασθενείς του. Στις συγκεντρώσεις, οι οποίες γίνονταν στη Βιέννη στα περίφημα σαλόνια μεσμερισμού, ο Μέσμερ τοποθετούσε τα χέρια του σε συγκεκριμένα σημεία του σώματος ενός ή και περισσότερων ασθενών. Άλλες φορές κοιτούσε τους ασθενείς του για ένα συγκεκριμένο χρονικό διάστημα στα μάτια. Οι άνθρωποι έκαναν ακούσιες κινήσεις, λιποθυμούσαν, πάθαιναν υστερία και βίωναν συγκεκριμένες συναισθηματικές καταστάσεις. Ο Μέσμερ ισχυριζόταν πως μπορούσε να ελέγξει τα σώματα των ανθρώπων χωρίς οι ίδιοι να έχουν συνείδηση αυτού του ελέγχου.

Σκάνδαλο ξέσπασε όταν ο Μέσμερ ισχυρίστηκε πως μπορούσε να αποκαταστήσει την όραση στην τυφλή μουσικό Μαρία Τερεζία Φον Παράντις. Ο Μέσμερ απέτυχε και οι αντιδράσεις τής επιστημονικής και ευρύτερης κοινότητας ήταν έντονες. Ο Μέσμερ εκδιώχθηκε από τη Βιέννη και το 1778 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι. Εκεί, ο μεσμερισμός έγινε η νέα μόδα. Ο Μέσμερ απέκτησε χιλιάδες υποστηρικτές και αρκετούς μαθητές που με τη σειρά τους ασκούσαν τον ζωικό μαγνητισμό. Η ξέφρενη αποδοχή του μεσμερισμού είχε ως αποτέλεσμα ο Μέσμερ να θεωρηθεί ως ο πρωτοπόρος μιας νέας επιστήμης του νου. Η ακαδημαϊκή κοινότητα αντέδρασε έντονα, κατηγορώντας τον Μέσμερ για τσαρλατανισμό. Αρκετοί άρχισαν να συσχετίζουν τον ζωικό μαγνητισμό με τη Γαλλική Επανάσταση. Θεωρούσαν πως ήταν μια πρακτική που οδηγούσε σε ανατροπή της τάξης. Η Ακαδημία Επιστημών της Γαλλίας συγκρότησε εξεταστική επιτροπή, στην οποία συμμετείχε και ο Βενιαμίν Φραγκλίνος, και καταδίκασε τον Μέσμερ ως απατεώνα.

Στη δεκαετία του 1830 ο μεσμερισμός αναβίωσε στη βικτωριανή Αγγλία. Κάποιοι μαθητές του Μέσμερ πήγαν στο Λονδίνο, όπου και άρχισαν να ασκούν τις πρακτικές του δασκάλου τους. Ήταν η περίοδος του Ρομαντισμού και οι επιδείξεις που έκαναν οι μεσμεριστές έμοιαζαν γοητευτικές και απόκοσμες. Περιφέρονταν στην επαρχία της Αγγλίας, οργάνωναν παραστάσεις και διαλέξεις, καλώντας τον κόσμο να ανέβει στη σκηνή και να τον υπνωτίσουν. Ο μεσμερισμός ήταν ιδιαίτερα προσφιλής στη μεσαία τάξη. Αρκετές κυρίες οργάνωναν πνευματιστικές συγκεντρώσεις μεσμερισμού στα σπίτια τους για να υπνωτίσουν μέλη της οικογενείας, υπηρέτες ή γείτονες. Οι φήμες ότι ο μεσμερισμός θεράπευε και τις πιο σπάνιες ασθένειες διαδιδόταν παντού.

Ο μεσμερισμός απέκτησε τεράστια φήμη μέσω του ριζοσπάστη γιατρού Τζον Έλιοτσον, ο οποίος βρισκόταν στο University College Hospital του Λονδίνου. Υποστήριζε πως ο μεσμερισμός θα μπορούσε να αποτελέσει τη βάση συγκρότησης μιας νέας υλιστικής επιστήμης του νου. Σύμφωνα με τον συγκεκριμένο γιατρό, όλες οι ψυχικές καταστάσεις ήταν αποτέλεσμα της φυσικής κατάστασης του σώματος. Ο Έλιοτσον έκανε πολλά πειράματα σε ασθενείς στο νοσοκομείο όπου εργαζόταν. Σε αυτές τις θεραπείες ήταν παρόντες αρκετοί προσκεκλημένοι επιστήμονες. Ακόμη και ο διάσημος φυσικός Μάικλ Φάραντεϊ είχε παρευρεθεί σε τέτοιου είδους «επιδείξεις». Η αφοσίωση του γιατρού στη μέθοδο του μεσμερισμού οδήγησε σε αρκετές αντιδράσεις, με αποτέλεσμα την αποπομπή του από το νοσοκομείο.

Ωστόσο, ο μεσμερισμός είχε μεγάλη απήχηση λόγω και μιας ευρύτερης σημειολογίας που έφερε μαζί του. Προσπαθούσε να λύσει προβλήματα που, έως τότε, επιδέχονταν απαντήσεων μόνο από την κλειστή επιστημονική κοινότητα ή από την επίσημη θρησκεία. Το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι, σύμφωνα με τον ζωικό μαγνητισμό, είχαν αυτό το μαγνητικό υγρό άλλαζε το πλαίσιο ερμηνείας των ψυχικών καταστάσεων και της ίδιας της έννοιας της ασθένειας. Όλες οι συμπεριφορές έμοιαζαν να καθορίζονται από αυτό το υγρό, κάτι που είχε συνέπειες τόσο στη θρησκεία όσο και τη μεγαλοαστική κοινωνία. Αυτό που χαρακτήριζε έναν άνθρωπο, τη συμπεριφορά του και την κοινωνική του θέση ήταν το μαγνητικό υγρό στον εγκέφαλό του και τίποτα παραπάνω, ούτε πόσο πιστός ήταν ούτε σε ποια γαλαζοαίματη οικογένεια ανήκε. Ανεξάρτητα από την επιστημονική ταυτότητα του μεσμερισμού, μια τέτοια διάσταση οδηγούσε σε διαφορετικές κοινωνικές και πολιτικές εκτιμήσεις. Η πρακτική του μεσμερισμού προωθούσε την ισότητα. Δεν ήταν απαραίτητο να είναι κάποιος ειδήμονας ή να ανήκει σε κάποια κλειστή ελίτ για να είναι μεσμεριστής. Οι μεσμεριστές υποστήριζαν πως ο καθένας θα μπορούσε να ασκήσει τη συγκεκριμένη πρακτική. Δεν είναι τυχαίο ότι αρκετοί πολιτικά ριζοσπάστες υποστήριξαν τον μεσμερισμό αποκλειστικά για τις κοινωνικοπολιτικές του προεκτάσεις. Στα μάτια τους, ο μεσμερισμός υπερέβαινε τις ταξικές διακρίσεις και αποτελούσε απόδειξη ότι η εργατική τάξη μπορούσε να προσεγγίσει ισότιμα τη μεσαία τάξη στη μελέτη της φύσης.

Επομένως, πριν βιαστεί κανείς να αξιολογήσει μια πρακτική ως λανθασμένη ή ορθή, οφείλει να δει το πλαίσιο συγκρότησής της. Ο περίφημος εκδημοκρατισμός που υποστηρίζουμε πως έφεραν οι επιστήμες ήταν αποτέλεσμα και τέτοιων μη επιστημονικών διαδικασιών. Οι διαδικασίες αυτές, πέρα από μια διαφορετική ερμηνεία για τον κόσμο, συνιστούσαν το αποτύπωμα κοινωνικών διεκδικήσεων και ιδεολογικών προβολών.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL