Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα υπήρχε μια ταξινόμηση που διέκρινε μεταξύ τεσσάρων διαφορετικών νοημάτων στη Βίβλο: κυριολεκτικό ή ιστορικό, τροπολογικό, αναγωγικό και αλληγορικό. Το κυριολεκτικό νόημα ήταν λίγο - πολύ προφανές. Το τροπολογικό νόημα αναφερόταν στην ηθική εφαρμογή του κειμένου - πώς θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην πράξη. Το αναγωγικό νόημα αναφερόταν στις υποσχέσεις τής Βίβλου και στην προετοιμασία για τον Παράδεισο - αυτό στο οποίο έλπιζαν οι άνθρωποι. Τέλος, το αλληγορικό νόημα τοποθετούσε τον Χριστό στο κέντρο της ιστορίας. Ο Ιωάννης Κασσιανός, ένας από τους πρώτους που χρησιμοποίησαν αυτό το σχήμα, παρείχε ένα παράδειγμα πώς θα μπορούσε να δουλέψει στην πράξη, εξηγώντας τα διαφορετικά νοήματα της «Ιερουσαλήμ». Μια βιβλική αναφορά στην πόλη της Ιερουσαλήμ θα μπορούσε να σημαίνει, με την κυριολεκτική έννοια, την πόλη των Εβραίων∙ με την τροπολογική έννοια, την ανθρώπινη ψυχή∙ με την αναγωγική έννοια, την ουράνια πόλη του Θεού∙ και με την αλληγορική έννοια, την Εκκλησία του Χριστού. Αυτή η συμβολική διάσταση καθοδηγούσε και τη μελέτη της φύσης.
Κατά τη διάρκεια του ύστερου Μεσαίωνα εμφανίστηκαν αρκετά μεσαιωνικά εικονογραφημένα βιβλία με μύθους για ζώα. Ονομάζονταν «βεστιάρια» (bestiaries) και αποτελούσαν επεξεργασμένες εκδοχές ενός παλιότερου διδακτικού χριστιανικού κειμένου γνωστού ως «Physiologus». Σ’ αυτά τα εικονογραφημένα έργα περιγράφονται ζώα, φυτά και ορυκτά στα οποία αποδίδονται θεολογικά και ηθικά νοήματα. Μέσα από αυτά τα κείμενα, δηλαδή, εφαρμόστηκε η θεωρία των σημείων του φυσικού κόσμου. Μ’ αυτόν τον τρόπο οι αναγνώστες αντιμετώπιζαν όλα τα φυσικά αντικείμενα ως αντικείμενα που είχαν έναν βαθύτερο συμβολισμό, ο οποίος αποκάλυπτε την αληθινή σημασία τους. Ένα από τα πιο γνωστά παραδείγματα είναι η περιγραφή του πελεκάνου. Ο πελεκάνος αποτελούσε συμβολισμό του Χριστού. Υπάρχει μια περιγραφή στο «Physiologus» που λέει το εξής: «Ο Δαυίδ λέει στον ψαλμό 101: ‘Έμεινα μόνος σαν τον έρημο πελεκάνο’. Αν ο πελεκάνος γεννήσει μικρά και τα μικρά μεγαλώσουν, αρχίζουν να χτυπούν τους γονείς τους στο πρόσωπο. Οι γονείς, ωστόσο, ανταποδίδοντας το χτύπημα, σκοτώνουν τα μικρά τους και στη συνέχεια, συγκινούμενοι από οίκτο, κλαίνε για τρεις μέρες θρηνώντας πάνω από εκείνα που σκότωσαν. Την τρίτη μέρα η μητέρα τους χτυπάει τα πλευρά της και χύνει το ίδιο της το αίμα πάνω από τα νεκρά τους σώματα... Και το ίδιο το αίμα τα ξυπνά από τον θάνατο».
Η παραπάνω περιγραφή έχει πλήθος σχολίων μέσω των οποίων επιχειρείται η διερεύνηση των πιθανών νοημάτων που μπορούν να αποδοθούν στον πελεκάνο. Το βεστιάριο του Aberdeen (περ. 1200), για παράδειγμα, εξηγεί ότι ο πελεκάνος υποδηλώνει τον Χριστό, την Αίγυπτο και τον κόσμο. Συμβολίζει τον Χριστό επειδή σκοτώνει τα μικρά με το ράμφος του, όπως η διδασκαλία τού λόγου τού Θεού προσηλυτίζει τους άπιστους. Θρηνεί ακατάπαυστα για τα μικρά του, όπως ο Χριστός θρήνησε από οίκτο όταν ανέστησε τον Λάζαρο. Έτσι, μετά από τρεις μέρες, αναβιώνει τα μικρά του, όπως ο Χριστός μάς σώζει και μας λυτρώνει με το ίδιο του το αίμα. Στη συνέχεια δίνονται και εξηγήσεις για τους λόγους που ο πελεκάνος υποδηλώνει την Αίγυπτο και τον κόσμο.
Ο κόσμος των συμβόλων άντεξε για αρκετούς αιώνες. Στον 16ο αιώνα οι φυσικοί ιστορικοί θεωρούσαν ακόμη ότι ο κόσμος ήταν συμβολικός (ένα κοσμοείδωλο συμβόλων). Έβλεπαν ένα σύνθετο πλέγμα σχέσεων το οποίο αποτελούνταν από τις απόκρυφες συμπάθειες και αντιπάθειες, οι οποίες ήταν έννοιες που χρησιμοποιούσαν οι αλχημιστές και οι φυσικοί μάγοι. Σκοπός των φυσικών ιστορικών, έως εκείνη την περίοδο, ήταν να κάνουν καταλόγους μ’ αυτές τις σχέσεις. Ο Conrad Gesner (1516-1565) στο «History of Animals» δεν περιέγραφε τα φυσικά χαρακτηριστικά των ειδών, αλλά συνέδεε καθετί με την κλασική μυθολογία (π.χ. τον Αίσωπο), την Ιστορία, την ετυμολογία, τις παροιμίες και τα γνωμικά, τα ιερογλυφικά και άλλα είδη του ζωικού ή φυτικού βασιλείου. Η ουσία τής συμβολικής εικόνας ήταν η πεποίθηση ότι κάθε φυσικό αντικείμενο στον κόσμο έχει μυριάδες κρυφά νοήματα κι ότι αυτή η γνώση συνίσταται στην προσπάθεια να κατανοήσουμε όσο περισσότερα γίνεται. Η γνώση έμοιαζε εντελώς ημιτελής χωρίς τους άπειρους συμβολισμούς ενός φυσικού αντικειμένου. Η μελέτη ενός ζώου ή φυτού αποκομμένου από τον κόσμο -όπως μπορεί να βλέπουμε σήμερα σε βιβλία Βοτανικής ή Ζωολογίας- ήταν άγνωστη και αδιανόητη.
Στον 17ο αιώνα, όμως, προκύπτουν κάποιες κομβικές αλλαγές. Η πρώτη είναι τα ταξίδια προς τη Δύση. Αυτή ήταν και η αρχή τής κατάρρευσης της συμβολικής εικόνας του κόσμου. Όταν οι Ευρωπαίοι ήρθαν σε επαφή με τη χλωρίδα και πανίδα του Νέου Κόσμου, συνειδητοποίησαν ότι πολλά από τα ζώα που κατοικούσαν εκεί δεν είχαν καμία ομοιότητα με τα ζώα του ευρύτερου ευρωπαϊκού χώρου. Τι σήμαινε αυτό; Σήμαινε ότι οι υπάρχοντες συμβολισμοί δεν μπορούσαν να προβληθούν σ’ αυτά τα νέα φυσικά αντικείμενα. Η δεύτερη αλλαγή είναι ότι οι πανίσχυρες μοναρχίες του 17ου αιώνα ανέδειξαν ένα πρωτοφανές αίτημα. Οι χώρες του Βορρά δεν είχαν Ιστορία αντίστοιχη με εκείνη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας ή της αρχαίας Ελλάδας.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να επιχειρούν να συγκροτήσουν την Ιστορία τους μέσα από την εύρεση, περιγραφή και ταξινόμηση αρχαιοτήτων. Η μελέτη και συλλογή αρχαίων αντικειμένων έδωσε στις χώρες του Βορρά την ιστορική προοπτική και συνέχεια που δεν είχαν. Τα αρχαία αντικείμενα δεν είχαν καμία συμβολική αξία γι’ αυτές τις χώρες. Η αξία τους ήταν καθαρά ιστορική. Μέσα από αυτή την ιστορική αλλαγή στη μελέτη των αρχαιοτήτων προέκυψε μια διάκριση μεταξύ αλήθειας και ψεύδους. Κάθε αντικείμενο είχε μια συγκεκριμένη ιστορία να πει. Οι συμβολισμοί, αντιθέτως, επέτρεπαν οποιαδήποτε ερμηνεία χωρίς να δίνουν έμφαση σε μια συγκεκριμένη αλήθεια. Η κυριολεκτική αφήγηση, όμως, για ένα αρχαίο αντικείμενο δεν μπορούσε να έχει οποιαδήποτε ερμηνεία. Θα είχε μόνο μία, μόνο αυτή θα ήταν αληθήςκαι θα είχε άμεση σχέση με έναν συγκεκριμένο τόπο.
Προηγουμένως, τα σύμβολα ήταν φορείς ηθικών αρετών. Πλέον, η αλήθεια, χωρίς καμία ηθική διάσταση, άρχισε να αποτελεί το μόνο κριτήριο για την περιγραφή και την ερμηνεία του κόσμου. Φαντάζει εξαιρετικά ειρωνικό η αλήθεια να μην έχει ηθικό περιεχόμενο, όμως αυτό συνέβη.
Η τρίτη αλλαγή προέκυψε με τον Φράνσις Μπέικον. Ήταν εκείνος που διέκρινε μεταξύ πραγμάτων και λέξεων. Οι λέξεις δεν ήταν εγγενώς συνδεδεμένες με τα αντικείμενα. Αποτελούσαν μια αυθαίρετη σύμβαση. Τα μόνα νοήματα που είχαν τα αντικείμενα, σύμφωνα με τον Μπέικον, ήταν εκείνα που τους αποδίδαμε. Δεν είχαν από τη φύση τους κάποιο νόημα. Το πρόβλημα είναι το εξής: αν η γλώσσα τού ανθρώπου είναι αυθαίρετη, μπορεί να υπάρξει γλώσσα για τη φύση; Πώς το Βιβλίο της Φύσης μπορεί να ρίξει φως στο Σχέδιο του Θεού αν η γλώσσα αυτού του βιβλίου στερείται οποιουδήποτε νοήματος; Ο Μπέικον είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η φύση δεν είναι ένα δίκτυο πολλαπλών νοημάτων και ότι οι φιλόσοφοι δεν πρέπει να ασχολούνται με τέτοια ζητήματα.
Κάθε κοινωνία αντιλαμβάνεται με διαφορετικούς όρους τι συνιστά γνώση. Υπήρχε μια εποχή που τα αντικείμενα δεν αποτελούσαν φορείς αλήθειας. Αυτό που παραγόταν μέσα από τα φυσικά αντικείμενα ήταν ένας τρόπος ζωής. Με ανθρωπολογικούς όρους, οι κοινωνίες πριν τον τεχνοεπιστημονικό πολιτισμό πρόβαλλαν νοήματα στον κόσμο. Κατά τη συγκρότηση του τεχνοεπιστημονικού πολιτισμού επινοήθηκε μια φύση χωρίς κανένα νόημα. Το τίμημα για την αλήθεια ήταν η απομάκρυνση της συμβολικής ηθικής από την επικράτεια της επιστήμης.
Δημήτρης Πετάκος
Πηγές:
Harrison, Peter (2015). The Territories of Science and Religion. Chicago: University of Chicago Press.
