Live τώρα    
19°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
19 °C
16.2°C20.7°C
2 BF 53%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
17 °C
15.2°C17.7°C
1 BF 74%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
14.8°C16.6°C
3 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
17 °C
16.0°C18.0°C
2 BF 59%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
15.9°C15.9°C
0 BF 55%
Το ταξίδι του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Ελλάδα μέσω της Μ. Βρετανίας (18ος-19ος αι.)
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Το ταξίδι του εμβολιασμού κατά της ευλογιάς από την Οθωμανική Αυτοκρατορία στην Ελλάδα μέσω της Μ. Βρετανίας (18ος-19ος αι.)

Το 1980 ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας κήρυξε τη «νίκη» της ανθρώπινης επιστήμης επί της ευλογιάς· εμφανίστηκε για τελευταία φορά στη Σομαλία το 1977 και ο ιός της φυλάσσεται σήμερα από στρατό σε μόνο δύο εργαστήρια. Πρόκειται για σημαντική επιτυχία: η ευλογιά σκότωσε τον 18ο αιώνα 60.000.000 ανθρώπους σε όλο τον πλανήτη. Όποιος επιβίωσε ήταν καταδικασμένος να ζει με παραμορφωμένο πρόσωπο ή, σε πιο βαριές περιπτώσεις, τυφλός. Το πιο τραγικό είναι ότι αφορούσε τα παιδιά. Πάλι τον 18οαιώνα, το 90% των θυμάτων ήταν έως 10 ετών. Απέναντί της ο άνθρωπος είχε όμως και δύο «τυχερά»: οι επιζήσαντες αποκτούν διαρκή ανοσία και τα βοοειδή έχουν παρόμοια αρρώστια...

Ο ευλογιασμός

Και τα δύο αυτά στοιχεία ήταν σε κάποιες γεωγραφικές περιοχές γνωστά πριν η επίσημη βρετανική ιατρική του 18ουαιώνα τα λάβει σοβαρά υπόψη της. Το πρώτο, η επίκτητη ανοσία, οδήγησε πολλούς/ες πρακτικούς/ές θεραπευτές/τριες και μητέρες να προκαλούν σκόπιμα την αρρώστια στα παιδιά τους. Η μέθοδος ονομάστηκε ευλογιασμός και ήταν γνωστή στην Κίνα, την Αλγερία, στον Καύκασο, στο Ιράν, το Σουδάν και σε κάποια χωριά της Γαλλίας και της Βρετανίας. Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εφαρμοζόταν στη Θράκη, στις περιοχές της σημερινής Ρουμανίας, από τις μητέρες της Τήνου και από γριές μαίες/μάγισσες στη Θεσσαλία. Η μέθοδος συνίσταται στην εισαγωγή φρέσκου ή αποξηραμένου πύου από εξάνθημα ευλογιάς ή του ίδιου του εξανθήματος από άρρωστο σε ανάρρωση ή από άρρωστο με ήπια συμπτώματα στο σώμα υγιούς παιδιού είτε μέσω του ματιού (ενοφθαλμισμός), είτε μέσω του αυτιού, είτε με σκαριφισμούς στο δέρμα, είτε τέλος με βελόνες (εγκεντρισμός, εμβολιασμός). Το μειονέκτημα της μεθόδου είναι προφανές: η αρρώστια που προκαλούνταν δεν ήταν λιγότερο επικίνδυνη από τη «φυσική ευλογιά», όπως ονομαζόταν, τόσο για το ίδιο το παιδί όσο και για τον υπόλοιπο πληθυσμό· δεν ήταν σπάνιο επιδημικές εξάρσεις να ακολουθούν περιπτώσεις ευλογιασμού.

Αυτή η μέθοδος είναι παρ’ όλα αυτά εκείνη με την οποία ήρθε σε επαφή η γνωστή λαίδη  Mary Wortley Montagu, σύζυγος του Άγγλου πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη. Η λαίδη ευλογίασε τα παιδιά της και χρησιμοποίησε την κοινωνική της θέση ώστε να επιβληθεί η μέθοδος στην αγγλική ιατρική κοινότητα. Κατά τα πρώτα είκοσι χρόνια του 18ουαιώνα, μέσα από το περιοδικό «Philosophical Transactions» της Βασιλικής Εταιρείας του Λονδίνου, η εμπειρική μέθοδος συστηματοποιήθηκε. Περιβλήθηκε από μια σειρά προφυλακτικών μέτρων που αφορούσαν τη δίαιτα, την κάθαρση του οργανισμού, την ξεκούρασή του και τη μακρόχρονη απομόνωσή του είτε πριν είτε μετά τον ευλογιασμό. Μια μέθοδος που εφαρμοζόταν από τις μητέρες, μέσα στο πλαίσιο των ευρύτερων οικιακών καθηκόντων τους, ή από εμπειρικούς/ές γιατρούς/ισσες έγινε μια πολύπλοκη, αυστηρά οριοθετημένη και πανάκριβη διαδικασία που ελεγχόταν από έναν συγκεκριμένο επιστημονικό και επαγγελματικό κλάδο. Αντίθετα, η ισχύς του ιατρικού εμπειρισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία στο θέμα του ευλογιασμού είχε σαν αποτέλεσμα οι γιατροί-λόγιοι να μην δείξουν το ίδιο συστηματικό ενδιαφέρον. Ελάχιστες ήταν οι πρωτότυπες μελέτες ελληνόγλωσσων γιατρών. Ξεχωρίζουν δύο. Η πρώτη είναι το άρθρο του 1713 στο «Philosophical Transactions» του Εμμανουήλ Τιμόνη, γιατρού στην αγγλική πρεσβεία της Κωνσταντινούπολης, ο οποίος κατά πάσα πιθανότητα έκανε γνωστή τη μέθοδο στην Montagu, και άρα βρίσκεται στην αρχή της ιστορίας που μόλις εκθέσαμε. Η δεύτερη μελέτη εκδόθηκε το 1715 στη Βενετία και ανήκει στον Ιάκωβο Πυλαρινό, που διετέλεσε αρχίατρος του Μεγάλου Πέτρου της Ρωσίας. Σε γενικές γραμμές, ωστόσο, στα ελληνικά έχουμε κυρίως μεταφράσεις, ιδίως μετά το 1777, γεγονός που καθιστά τον επιστημονικοποιημένο ευλογιασμό ένα είδος «αντιδανείου» μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και της δυτικής Ευρώπης.

Ο εμβολιασμός

Το 1798 δημοσιεύεται στο «Philosophical Transactions» το περίφημο άρθρο του Βρετανού γιατρού Edward Jenner που εισάγει τον εμβολιασμό κατά της ευλογιάς με τη χρήση πύου από εξάνθημα ευλογιάς των αγελάδων. Επιλεγόταν μάλιστα αγελάδα μέχρι ενός έτους (δαμάλι), γιατί αυτή η ηλικία είναι σχεδόν απρόσβλητη από τη φυματίωση των βοοειδών που μπορεί να μεταδοθεί στον άνθρωπο. Στα ελληνικά της εποχής ο όρος για τη μέθοδο ήταν ενδαμάλισις/δαμαλισμός, όπου δαμαλίς ονομαζόταν η αρρώστια των αγελάδων. Η ενδαμάλισις γινόταν με τους ήδη γνωστούς τρόπους με τους οποίους εφαρμοζόταν ο ευλογιασμός, αλλά επικράτησε η μέθοδος του εμβολιασμού, που είναι σε ισχύ μέχρι σήμερα. Ήταν όμως δύσκολο να βρεθεί ένας ικανοποιητικός αριθμός αγελάδων με ευλογιά για όλο τον πληθυσμό, αν και έγιναν πειράματα, και από Έλληνες γιατρούς, να εμβολιαστούν αγελάδες (και άλλα ζώα) με ανθρώπινη ευλογιά ώστε να εξασφαλιστεί ένας τέτοιος αριθμός. Έτσι ο Jenner υιοθέτησε την «από βραχίονος εις βραχίονα» μέθοδο: εμβολιαζόταν ένα παιδί και μόλις εμφάνιζε τα εξανθήματα έπαιρναν από αυτά πλέον την ύλη που χρειάζονταν σχηματίζοντας έτσι μια ανθρώπινη αλυσίδα διαδοχικών «δοτών» στην αρχή της οποίας βρισκόταν ένα δαμάλι.

Ωστόσο, τα δεδομένα πάνω στα οποία βασίστηκε ο Jenner δεν ήταν άγνωστα σε νομάδες της Ασίας ή σε αγρότες της Βρετανίας. Στα Ιόνια νησιά, για παράδειγμα, η χρήση πύου ευλογιάς αγελάδας εφαρμοζόταν από το 1779 από τον Εβραίο γιατρό Λάζαρο Ντε Μόρδο. Η μελέτη του Jenner δεν συνιστά ανακάλυψη, αλλά συστηματοποίηση προγενέστερων τεχνικών. Φορέας του βρετανικού εμπειρισμού και κάτοικος επαρχιακής πόλης, ο Jenner ήταν σε θέση να παρατηρήσει κάτι που είχε παρατηρηθεί από αγροτικούς πληθυσμούς της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και που δεν μπορούσαν να παρατηρήσουν οι εγκατεστημένοι στο Λονδίνο γιατροί: ότι οι αγρότισσες που άρμεγαν τους εξανθηματικούς μαστούς ευλογιασμένων αγελάδων και που είχαν τα χέρια τους γεμάτα εξανθήματα και πληγές (είχαν κολλήσει δηλαδή την ευλογιά των αγελάδων) είχαν ανοσία στην ευλογιά των ανθρώπων. Από το άρθρο του και έπειτα ο εμβολιασμός εξαπλώθηκε ακτινωτά στην ηπειρωτική Ευρώπη μέσω αντιπροσώπων/οπαδών του Jenner. Ένας από αυτούς ήταν ο Ελβετός Joannes De Carro, εγκατεστημένος στη Βιέννη, ο οποίος ήταν υπεύθυνος για την εξάπλωση της μεθόδου στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Από την αυστριακή πόλη, ο γιατρός έστειλε το 1800 «δαμάλειο ύλη» στον λόρδο Έλγιν στην Κωνσταντινούπολη. Το 1802, ο Έλγιν πραγματοποιεί ένα από τα ταξίδια του στην Αθήνα. Συνοδεύεται από τον προσωπικό του γιατρό Scott και τον ελληνόφωνο γιατρό Κατσαΐτη. Οι πρώτοι εμβολιασμοί παιδιών στην Αθήνα ήταν γεγονός από τον άνθρωπο που αφαίρεσε γλυπτά από την Ακρόπολη. Στην Κωνσταντινούπολη θα μάθει τη μέθοδο και ο Τήνιος γιατρός Γεώργιος Αλβέρτης, ο οποίος προσκαλείται το 1804 στην Ύδρα από τον προεστό Γεώργιο Βούλγαρη. Από το σημείο αυτό θα ξεκινήσει μια σημαντική καριέρα ως ένας από τους κυριότερους εμβολιαστές της Ελλάδας (ισχυρίζεται ότι εμβολίασε 17.000 παιδιά έως το 1830). Θα συνεργαστεί με τον Καποδίστρια, ενώ ο Όθωνας θα τον διορίσει εμβολιαστή της Αυλής του.

Το ταξίδι του εμβολιασμού δεν ήταν γραμμικό, εύκολο ή ρόδινο. Οι αντιδράσεις, ιδίως στη Βρετανία, ήταν θυελλώδεις. Ο αντιεμβολιασμός ήταν ένα από τα μεγαλύτερα πολιτικά κινήματα απείθειας του 19ουαιώνα που συναρθρώθηκε με κοινωνικές συγκρούσεις, αντικυβερνητικές εκδηλώσεις και θρησκευτικές αντιδράσεις. Έτσι, το 1840, οι Ψαριανές μητέρες κατέκλυσαν τα σχολεία της Ερμούπολης για να προστατέψουν τα παιδιά τους από τον δημόσιο εμβολιαστή ο οποίος θα τα έκανε «φαρμασώνους». Πέρα όμως από τη θρησκεία, η οποία έπαιξε και θετικό ρόλο στη διάδοση της μεθόδου, εξίσου σημαντική για τη στάση του ατόμου απέναντι στο εμβόλιο ήταν (και είναι) η συναίνεση εντός της ιατρικής κοινότητας. Μια ιατρική ανακάλυψη δεν έχει και αυτόματα σίγουρα αποτελέσματα. Ο εμβολιασμός του Jenner δεν είχε. Τη δεκαετία του 1840 ο ίδιος ο Αλβέρτης θα παρατηρήσει ότι πολλά παιδιά κόλλησαν ιλαρά (προφανώς επειδή ο αρχικός «δότης» ήταν φορέας), ενώ από το 1850 η είδηση ξεσπά σε ευρωπαϊκό επίπεδο: ο εμβολιασμός μεταφέρει τη σύφιλη! Μια ιατρική μέθοδος επιδέχεται βελτίωσης μέσω της αναγνώρισης του λάθους, που μόνο στην πράξη μπορεί να παρατηρηθεί. Ήταν οι γονείς που παρατήρησαν τις παρενέργειες και συχνά την αποτυχία του εμβολιασμού των παιδιών τους (ο γιατρός δεν έμενε να δει τα αποτελέσματα). Όσοι γιατροί δεν ήταν δογματικοί όσο ο Jenner, που ουδέποτε αναγνώρισε τα όρια της μεθόδου του, έγιναν αποδέκτες των φόβων και των ανησυχιών των πελατών τους και μπόρεσαν να απαιτήσουν (ή να επιφέρουν οι ίδιοι) βελτιώσεις. Το ταξίδι του ευλογιασμού και του εμβολιασμού καταδεικνύει ότι η παρατήρηση δεν είναι προνόμιο των γιατρών.

Θανάσης Μπαρλαγιάννης, μεταδιδάκτορας ερευνητής Ιστορίας

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL