Πώς μπορεί κανείς να συνομιλήσει με τους αιώνες; Ποιο μήνυμα θα ήταν αρκετά σαφές ώστε να συγκινήσει και να επηρεάσει την ανθρωπότητα μετά από 1.000, 2.000 ή 10.000 χρόνια; Τέτοιου είδους ερωτήματα τα θεωρούμε, συνήθως, συνυφασμένα με την τέχνη. Τα ομηρικά έπη έχουν ταξιδέψει, σε διάφορες μορφές, πάνω από 2.500 χρόνια για να φτάσουν ως εμάς. Το «Έπος του Γκιλγκαμές», του Σουμέριου βασιλέα της πόλης Ουρούκ, συνομιλεί με εμάς 4.500 χρόνια μετά την πρώτη συγγραφή του. Δικαιολογημένα λοιπόν, αν ήταν να αναρωτηθούμε ποιο κομμάτι του πολιτισμού μας θα μπορούσε να έχει μια τέτοια τύχη, η πρώτη μας σκέψη θα ήταν κάποιο έργο τέχνης ή ίσως ένα οικοδόμημα. Επομένως, είναι ίσως απρόσμενο το γεγονός ότι, όταν ρητά τέθηκαν τα παραπάνω ερωτήματα, δεν κλήθηκαν καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες ή φιλόσοφοι να τα απαντήσουν, αλλά φυσικοί, σημειολόγοι και συγγραφείς επιστημονικής φαντασίας. Το επίκεντρο της συζήτησής τους δεν ήταν κάποια συμφωνία του Μότσαρτ ή ένα θεατρικό έργο του Σαίξπηρ, αλλά τα πυρηνικά εργοστάσια παραγωγής ενέργειας.
Τα πυρηνικά εργοστάσια καταλαμβάνουν μια αμφίσημη θέση στη δημόσια σφαίρα. Από τη μία φαίνεται να παράγουν άπλετη και φτηνή ενέργεια, χωρίς την εκπομπή αέριων ρύπων. Από την άλλη η μνεία των πυρηνικών εργοστασίων φέρνει αμέσως στη μνήμη εικόνες της καταστροφής στο Τσερνόμπιλ το 1986 και στη Φουκουσίμα το 2011. Αξίζει εδώ, όμως, να επισημάνουμε ότι ο δικαιολογημένος φόβος γύρω από τα πυρηνικά εργοστάσια βασίζεται στην πιθανότητα του «πυρηνικού ατυχήματος». Η καθημερινή, ασφαλής λειτουργία του δεν τυγχάνει του ίδιου φόβου.
Τη στιγμή που γράφονται αυτές οι γραμμές υπάρχουν περίπου 450 πυρηνικοί σταθμοί σε ολόκληρο τον κόσμο. Γύρω στους 50 ακόμη είναι υπό κατασκευή και άλλοι περίπου 150 είναι στο στάδιο του σχεδιασμού. Ένα μέσο πυρηνικό εργοστάσιο των 1.000 kW παράγει περίπου 27 τόνους πυρηνικών αποβλήτων τον χρόνο. Συνολικά, κάθε χρόνο παράγονται 12.000 τόνοι πυρηνικών αποβλήτων, με αποτέλεσμα, στα εβδομήντα χρόνια που χρησιμοποιείται η πυρηνική ενέργεια για την παραγωγή ηλεκτρισμού, να έχουν συσσωρευθεί περίπου 270.000 τόνοι αποβλήτων. Σε σύγκριση με τους 750.000.000 τόνους πτητικής τέφρας που παράγονται ετησίωςαπό τα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας με βάση τον άνθρακα, οι 270.000 τόνοι πυρηνικών αποβλήτων φαντάζουν ελάχιστοι. Το πρόβλημα, όμως, των πυρηνικών αποβλήτων δεν είναι η ποσότητά τους, αλλά η φύση τους. Αυτό που κάπως καταχρηστικά ονομάσαμε ως πυρηνικά απόβλητα είναι στην πραγματικότητα ένα ετερογενές μείγμα διαφορετικών ραδιενεργών υλικών, όπως το καίσιο, το στρόντιο και το πλουτώνιο. Τα στοιχεία αυτά διασπώνται αυθόρμητα, καταλήγοντας συν τω χρόνω να ακτινοβολούν ελάχιστα. Το πρόβλημα με τα ραδιενεργά απόβλητα προκύπτει από το γεγονός ότι το χρονικό διάστημα που χρειάζεται για να συμβεί κάτι τέτοιο εξαρτάται από το είδος του στοιχείου και κυμαίνεται από λίγα κλάσματα του δευτερολέπτου μέχρι κάποια εκατομμύρια χρόνια. Τα υπάρχοντα πρωτόκολλα διαχείρισης πυρηνικών αποβλήτων θεωρούν πως ένα διάστημα τουλάχιστον 10.000 ετών είναι απαραίτητο για να πάψουν τα απόβλητα να είναι ραδιενεργά, ενώ είναι πιθανό ακόμη και 50.000 έτη να μην είναι αρκετά.
Το μέσο και το μήνυμα
Η ανθρώπινη εμπειρία δεν μας προσφέρει τα εργαλεία για να κατανοήσουμε χρονικά διαστήματα δεκάδων χιλιάδων ετών. Δεν μας λέει και πολλά να παρατηρήσουμε ότι από την πτώση του μινωικού πολιτισμού μέχρι σήμερα έχουν περάσει 3.500 χρόνια. Τι μπορεί να σημαίνει, λοιπόν, ότι τα πυρηνικά απόβλητα που παράγει τα τελευταία εβδομήντα χρόνια η ανθρωπότητα πρέπει να αποθηκευτούν με ασφάλεια για δέκα ή για πενήντα χιλιετίες; Ένα ατελές παράδειγμα είναι ότι η ίδια η γραφή, ως ανακάλυψη, έχει μια ιστορία μόλις πέντε χιλιετιών, ενώ οι πρώτοι κάτοικοι της Ευρώπης εμφανίστηκαν σαράντα χιλιετίες πριν. Το να αποθηκεύσουμε με ασφάλεια τα πυρηνικά απόβλητα, λοιπόν, ισοδυναμεί με το να κατασκευάσουμε μια δομή ικανή να μείνει απροσπέλαστη για ένα χρονικό διάστημα από την πρώτη εμφάνιση των Homo sapiens στην Ευρώπη μέχρι σήμερα. Μέχρι στιγμής, τουλάχιστον, το πιο μακρόβιο δημιούργημα του δυτικού πολιτισμού αποδεικνύεται ότι δεν είναι η ποίησή του ή τα φιλοσοφικά του συστήματα, αλλά τα πυρηνικά του απόβλητα.
Το πρόβλημα της ασφαλούς διαχείρισης και αποθήκευσης των πυρηνικών αποβλήτων διαγνώστηκε πολύ γρήγορα. Δυστυχώς, δεν έχουν προταθεί, πόσο μάλλον δε εφαρμοσθεί, ικανοποιητικές λύσεις. Έγινε πολύ γρήγορα σαφές ότι η απλή ταφή ή η ρίψη των πυρηνικών αποβλήτων στη θάλασσα κατέληγε στη ρύπανση του υδροφόρου ορίζοντα με επικίνδυνα ραδιενεργά υλικά. Δεν ήταν δυνατή ούτε η κατασκευή μεταλλικών ή τσιμεντένιων σαρκοφάγων, καθώς το προσδόκιμο ζωής εντός τέτοιου κτίσματος είναι πολύ μικρότερο των χιλιετιών που απαιτούνται. Το πρόβλημα, μάλιστα, δεν είναι μόνο τεχνικό: δεν αρκεί η ασφαλής αποθήκευση των αποβλήτων για χιλιάδες χρόνια. Πρέπει η ίδια η τοποθεσία να μείνει άθικτη από ανθρώπινες παρεμβάσεις για το ίδιο χρονικό διάστημα. Μια τέτοια τοποθεσία πρέπει, επομένως, να σηματοδοτηθεί με τέτοιον τρόπο ώστε άνθρωποι από κοινωνίες, που απέχουν από εμάς όσο εμείς από τους Βαβυλώνιους, να θέλουν να την αποφύγουν. Ούτε λίγο ούτε πολύ, απαιτούμε τετρακόσιες γενιές να μην επισκεφθούν ένα τέτοιο μέρος. Η εμπειρία από τις πυραμίδες των Αιγυπτίων φαραώ μας διδάσκει τη δυσκολία ενός τέτοιου εγχειρήματος. Παρ’ όλο που είχαν χτισθεί ως συμπαγείς και απόρθητοι τάφοι και παρ’ όλο που είχαν ως προστασία πανίσχυρα -για τους σύγχρονους- μαγικά ξόρκια και αποτρεπτικές κατάρες, οι πυραμίδες συλήθηκαν λίγες γενιές αφού σφραγίστηκαν. Και μ’ αυτόν τον τρόπο επανερχόμαστε στο αρχικό μας ερώτημα. Πώς κανείς αφήνει ένα μήνυμα σε ανθρώπους που θα ζουν τρεις ή πέντε ή δέκα χιλιετίες μετά από εμάς, ώστε να τους προστατέψει από τα μέρη απόθεσης πυρηνικών αποβλήτων;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό ήταν ο σκοπός ύπαρξης του Human Interference Task Force, που συγκλήθηκε το 1981 από το υπουργείο Ενέργειας των ΗΠΑ και από την Bechtel Corporation, η οποία και έχει αναλάβει τη διαχείριση των πυρηνικών απόβλητων. Μέλη της επιτροπής ήταν ψυχολόγοι, όπως ο P. Tannenbaum του Πανεπιστημίου Berkeley, αρχαιολόγοι, όπως ο M. Kaplan, και σημειολόγοι, όπως ο Th. Sebeok, αλλά και μηχανικοί, φυσικοί και γλωσσολόγοι. Μόλις έναν χρόνο αργότερα, από το 1982 μέχρι και το 1983, το περιοδικό σημειωτικής «Zeitschrift für Semiotik», που εκδίδεται ακόμη και σήμερα, κάλεσε τους αναγνώστες του να προτείνουν τρόπους που θα μπορούσε να επιτευχθεί επικοινωνία σε βάθος χρόνου 10.000 ετών. Μεταξύ των αναγνωστών που απάντησαν ήταν και ο συγγραφέας Stanislav Lem, του οποίου το βιβλίο «Solaris» έγινε ταινία από τον Andrei Tarkovsky το 1972 και ξανά το 2002 από τον Steven Soderbergh. Παραδόξως, οι πιο παράξενες προτάσεις για την επικοινωνία με το μέλλον δεν προήλθαν από τον συγγραφέα επιστημονικής φαντασίας, αλλά από τον ακαδημαϊκό χώρο.
Φωσφορίζουσες γάτες και πυρηνική εκκλησία
Όλα τα μέλη της επιτροπής, καθώς και οι ανταποκριτές του «Zeitschrift für Semiotik» συμφώνησαν εξαρχής ότι η χρήση μιας γραπτής γλώσσας δεν θα αρκούσε. Γλώσσες που απέχουν από εμάς «μόνο» 4.000 χρόνια, όπως η γραμμική γραφή των Ελαμιτών, οι οποίοι κατοικούσαν στην περιοχή του σημερινού Ιράν, σήμερα δεν είναι κατανοήσιμες. Τα πιθανά μηνύματα, λοιπόν, πρέπει να χρησιμοποιούν άλλα σημειωτικά συστήματα. Ο γλωσσολόγος Thomas Sebeok, θιασώτης της θεωρίας του R. Barthes για τη σημειωτική δομή του μύθου, πρότεινε την ίδρυση μιας «Ατομικής Εκκλησίας». Η εκκλησία αυτή θα διέσωζε, μέσω ιερών βιβλίων και τελετουργιών, τη γνώση για το επικίνδυνο της περιοχής απόθεσης των πυρηνικών αποβλήτων και θα διασφάλιζε τη μετάφραση των σχετικών κειμένων στην εκάστοτε γλώσσα της εποχής. Ο φυσικός Emil Kowalski, ακολουθώντας μια πιο τεχνοκρατική προσέγγιση, πρότεινε την κατασκευή των αποθετηρίων πυρηνικών αποβλήτων με τέτοιο τρόπο που μόνο ένας πολύ προηγμένος τεχνικά πολιτισμός θα μπορούσε να τα προσπελάσει. Ένας τέτοιος πολιτισμός θα είχε τις τεχνικές δυνατότητες και τις επιστημονικές γνώσεις να ανιχνεύσει τη ραδιενέργεια των αποβλήτων και δεν θα προσπαθούσε να αποκτήσει πρόσβαση στα αποθετήρια. Ο συγγραφέας Stanislav Lem είχε μια πιο «εξωτική» πρόταση. Πρότεινε τη δημιουργία τεχνητών δορυφόρων γύρω από τη Γη που θα εξέπεμπαν το μήνυμα κινδύνου για χιλιάδες χρόνια. Μια άλλη πρότασή του ήταν η δημιουργία γενετικά τροποποιημένων φυτών που θα φύτρωναν μόνο σε ραδιενεργό έδαφος και τα οποία θα είχαν στο DNA τους την πληροφορία για την επικινδυνότητα του μέρους. Η πιο εκκεντρική, ίσως, ιδέα προήλθε από τον Γάλλο βιολόγο Françoise Bastide και τον Ιταλό σημειολόγο Paolo Fabbri, οι οποίοι ούτε λίγο ούτε πολύ πρότειναν την εκτροφή «ακτινοβόλων γατών», οι οποίες θα άλλαζαν χρώμα σε ραδιενεργό περιβάλλον και οι οποίες σύντομα θα αποκτούσαν θέση στους μύθους και στις δοξασίες της περιοχής.
Η έκθεση του Human Interference Task Force, η οποία παραδόθηκε το 1984, απέφυγε τις παραπάνω ιδέες. Αντί αυτών, πρότεινε πιο συμβατικά μηνύματα, βασισμένα σε επίγεια μνημεία, στη χρήση εικόνων και στη διάχυση της σχετικής πληροφορίας στον γενικότερο πληθυσμό. Πρότεινε επίσης τη χρήση πολλαπλών και ταυτόχρονων μέσων και μηνυμάτων, αλλά αναγνώρισε και την ανάγκη για περαιτέρω μελέτη. Η συζήτηση όμως δεν τελείωσε εκεί, καθώς το πρόβλημα των πυρηνικών αποβλήτων δεν έχει λυθεί. Μόλις το 2014, στο Verdun της Γαλλίας διοργανώθηκε συνέδριο με τίτλο «Κατασκευάζοντας τη μνήμη» και σκοπό τη διερεύνηση ιδεών για τη διαιώνιση της γνώσης των πυρηνικών αποβλήτων. Αυτή τη φορά όμως δεν υπήρχαν προτάσεις για ακτινοβόλα κατοικίδια...
Σύγχρονα προβλήματα και αρχαίες λύσεις
Η δημιουργία αποθετηρίων για τα πυρηνικά απόβλητα έχει ξεκινήσει εδώ και κάποιες δεκαετίες τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Ευρώπη. Η πιο πρόσφατη πρόταση αφορά τη χρήση γεωλογικά σταθερών περιοχών, οι οποίες, έχοντας παραμείνει αμετάβλητες για εκατομμύρια χρόνια, περιμένουμε ότι θα συνεχίσουν να είναι ίδιες και στο μακρινότατο μέλλον. Σε τέτοιες περιοχές μπορούν να κατασκευαστούν αποθετήρια για την αποθήκευση, σε μεγάλο βάθος, των πυρηνικών αποβλήτων. Στη Φιλανδία, στο νησί Olkiluoto, όπου ήδη λειτουργεί πυρηνικός σταθμός, έχει χτιστεί ένα τέτοιο αποθετήριο. Ο Εθνικός Οργανισμός Διαχείρισης Πυρηνικών Αποβλήτων της Γαλλίας Andra έχει ξεκινήσει τις εργασίες για ένα αντίστοιχο αποθετήριο με το όνομα Cigéo. Ως μέρος του προγραμματισμού για το αποθετήριο, το Andra διοργανώνει κάθε χρόνο διαγωνισμό για ιδέες σηματοδότησης της περιοχής. Ταυτόχρονα έχει ήδη οργανώσει τρεις ομάδες των είκοσι ατόμων, στελεχωμένες από ντόπιους κατοίκους, των οποίων δουλειά θα είναι να διαιωνίσουν τη γνώση για το Cigéo. Η ηχώ των προτάσεων του 1982 - 1984 είναι εμφανής.
Όσο κι αν το πρόβλημα των πυρηνικών αποβλήτων φαντάζει καινούργιο, η ανάγκη για επικοινωνία με το μέλλον για την πρόληψη καταστροφών δεν είναι. Η περιοχή Ανεγιόσι της Ιαπωνίας έχει πληγεί από τσουνάμι πάνω από τρεις φορές τα τελευταία χίλια χρόνια. Ήδη από το 1500 μ.Χ. οι κάτοικοι των περιοχών τοποθέτησαν τις «στήλες των τσουνάμι» στο σημείο όπου έφταναν τα κύματα. Το μήνυμα ήταν σαφές και γραμμένο στην τοπική γλώσσα: «Μη χτίζετε κάτω από αυτό το σημείο. Όσοι χτίζουν πιο ψηλά θα ζήσουν με αρμονία και ειρήνη». Οι Μοκέν, γηγενείς κάτοικοι της Ταϊλάνδης που μαθαίνουν να κολυμπούν πριν περπατήσουν, αναγνώρισαν τα σημάδια του τσουνάμι που έπληξε τον Ινδικό Ωκεανό το 2004 με βάση τις προειδοποιήσεις που περιείχαν οι προφορικές τους παραδόσεις. Παρ’ όλο που ζουν όλη τους τη ζωή στο νερό, οι απώλειές τους από το τσουνάμι ήταν ελάχιστες. Στην Κεντρική Ευρώπη, ήδη από τον 15ο αιώνα, οι πληθυσμοί που ζούσαν δίπλα στα ποτάμια τοποθετούσαν τις Hungerstein, τις Πέτρες του Λιμού. Όταν η κοίτη του ποταμού πέφτει κάτω από ένα επίπεδο, οι πέτρες φανερώνονται και προειδοποιούν για τον επερχόμενο λιμό που θα επακολουθήσει λόγω της ανομβρίας. Οι στήλες με τα προειδοποιητικά μηνύματα για τα πυρηνικά απόβλητα δεν είναι, λοιπόν, ακόμα μια ιδιομορφία του πολιτισμού μας. Εντάσσονται μάλλον σε μια μακριά παράδοση που εξαίρει το πιο βασικό μας χαρακτηριστικό: «Έχε τον νου στο παιδί».
Κώστας Ταμπάκης, ιστορικός των Επιστημών, εντεταλμένος ερευνητής στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών
Προτεινόμενα ντοκιμαντέρ:
“The Ray Cat Solution”, 2016
“Containment”, 2015
“Into Eternity”, 2010
