Ζούμε σε μια εποχή που γίνονται τεράστιες επενδύσεις στις φυσικές επιστήμες. Οι περισσότερες επενδύσεις, μάλιστα, γίνονται σε τομείς που παράγουν μεγαλύτερα οικονομικά οφέλη. Δύσκολα, επομένως, κανείς θα αμφισβητούσε την ανωτερότητα της γνώσης που είναι ωφέλιμη και πρακτική. Είμαστε τόσο εμποτισμένοι με αυτή την αυτονόητη λειτουργία της γνώσης, ώστε θεωρούμε ότι σκοπός της γνώσης ήταν πάντα να παράγει αποτελέσματα με πρακτική ωφελιμότητα. Όμως, ο προσδιορισμός «ωφέλιμο» είχε πάντα την ίδια σημασία; Τα τελευταία τριακόσια χρόνια έχει αλλάξει εντελώς ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε την έννοια της ωφελιμότητας.
Στο προηγούμενο άρθρο είδαμε ότι αρκετοί διανοητές, κατά τον 17ο αιώνα, σατίριζαν τη νέα πειραματική φιλοσοφία, καθώς θεωρούσαν ότι τίποτα «ωφέλιμο» δεν μπορεί να προκύψει από αυτή. Αυτές οι σατιρικές παρατηρήσεις είναι ενδεικτικές του γεγονότος ότι η κοινωνική θέση της νέας πειραματικής φυσικής φιλοσοφίας δεν ήταν σε καμία περίπτωση τόσο εξασφαλισμένη όσο εμείς υποθέτουμε. Ως αποτέλεσμα, όσοι υπερασπίζονταν τη νέα πειραματική μέθοδο θεωρούσαν ότι έπρεπε αναγκαία να επικαλεστούν εξωτερικούς λόγους ως προς την επιστήμη, προκειμένου να εδραιώσουν την κοινωνική της ωφελιμότητα.
Μέρος της στρατηγικής τους ήταν να απευθυνθούν στη θρησκεία, το κύρος της οποίας εκείνη την εποχή ήταν πέρα από κάθε αμφισβήτηση. Αν αυτό μας φαίνεται διαισθητικά παράδοξο, είναι επειδή στους αιώνες μεταξύ εκείνης και της σημερινής εποχής έχει σημειωθεί μια δραματική αντιστροφή του αντίστοιχου κύρους της επιστήμης και της θρησκείας. Είναι τέτοια η αντιστροφή, ώστε σήμερα είναι πολύ πιο πιθανό να απευθυνθεί η θρησκεία στην επιστήμη για να διασφαλίσει το κύρος της, παρά το αντίθετο.
Η κατάσταση, κατά τον 17ο και 18ο αιώνα, ήταν αρκετά διαφορετική. Το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα μαρτυρά πολυάριθμες υπερασπιστικές γραμμές της πειραματικής φυσικής φιλοσοφίας στη βάση της πρακτικής ωφελιμότητάς της. Για να δούμε τι μας λέει ο Joseph Glanvill -φιλόσοφος, θεολόγος και μέλος της Βασιλικής Εταιρείας- για την πειραματική φυσική φιλοσοφία και γιατί είναι θρησκευτικά χρήσιμη:
Η μελέτη της φύσης και των έργων του Θεού είναι εξαιρετικά χρήσιμες για τη Θρησκεία... και η Θεία Δόξα εγγράφεται στα Δημιουργήματα, όσο περισσότερο τα μελετάμε, τόσο καλύτερα καταλαβαίνουμε τις Μορφές τους, τόσο καλύτερα διαβάζουμε τη Δόξα του και τόσο περισσότερο είμαστε κατάλληλοι για να την εξυμνούμε και να τη διακηρύττουμε. Επομένως, η γνώση των Έργων του Θεού προάγει τον σκοπό της Θρησκείας.
Επίσης το 1663 ο Robert Boyle έγραψε ένα ολόκληρο έργο αφιερωμένο στη χρησιμότητα της πειραματικής φυσικής φιλοσοφίας. Το History of the Royal Society (1667) του Thomas Sprat γράφεται, παρομοίως, στο ίδιο πνεύμα. Ενώ ο τίτλος μπορεί να υποδηλώνει στους σύγχρονους αναγνώστες ένα αδιάφορο χρονικό για τα πρώιμα χρόνια της νεοσυσταθείσας επιστημονικής εταιρείας, στην πραγματικότητα το βιβλίο ήταν μια εξαιρετικά μεροληπτική καταγραφή. Ολόκληρη η τρίτη ενότητα, πάνω από εκατό σελίδες, αφιερώνεται σε μια απαρίθμηση των πρακτικών οφελών που προέκυπταν από τις πρωτοβουλίες της εταιρείας.
Οι υπερασπιστές της νέας πειραματικής φιλοσοφίας έβρισκαν απέναντί τους ουσιαστικά επιχειρήματα. Αρκετοί θεωρούσαν ότι η έμφαση στα υλικά οφέλη της γνώσης είναι ασύμβατη με το αίτημα για περισσότερη γνώση, καθώς η συσσώρευση γνώσης συνδεόταν με την ηθική διαμόρφωση κάθε ανθρώπου ξεχωριστά. Το παλαιότερο κριτήριο της χρησιμότητας, που ερχόταν ως απάντηση στη νέα πειραματική φιλοσοφία, ήταν η καλλιέργεια των ηθικών και θρησκευτικών αρετών.
Επίσης ασκήθηκε η κριτική ότι, ακόμη και με άξονα την εσφαλμένη αντίληψη που είχαν οι νέοι φυσικοί φιλόσοφοι για τη χρησιμότητα, η πειραματική φιλοσοφία είχε αποτύχει οικτρά. Είχε αποτύχει επειδή δεν κατάφερε να προσφέρει κάποιες σημαντικές πρακτικές καινοτομίες που θα προήγαν πραγματικά την ανθρώπινη ευημερία. Μια τέτοια κριτική μπορούμε να δούμε από τον Meric Casaubon (1599 - 1671), γιο του περίφημου κλασικιστή Isaac Casaubon και διακεκριμένο λόγιο.
Απάντησε στους ισχυρισμούς του Glanvill για τη χρησιμότητα της νέας φιλοσοφίας και έθεσε το βασικό ερώτημα: Τι εννοούμε σε αυτές τις συζητήσεις με τον όρο «χρήσιμο» και «άχρηστο»; Υποστήριξε, για παράδειγμα, ότι η ενασχόληση με κλιβάνους και εντόσθια ανθρώπων και ζώων δεν θα κάνει ποτέ τους ανθρώπους σοφούς ούτε θα αποδειχτεί ποτέ χρήσιμη.
Αν λάβουμε υπόψη την επακόλουθη εξέλιξη της επιστήμης και τεχνολογίας, ίσως να μπούμε στον πειρασμό να θεωρήσουμε ότι ο Casaubon δεν ήταν διορατικός. Αυτό που ήθελε να πει, όμως, είναι ότι, οποιεσδήποτε πρακτικές εφαρμογές για την ανθρώπινη ευημερία και αν προκύψουν από την πειραματική επιστήμη, δεν πρόκειται να αποδείξουν τη χρησιμότητά της με την αληθινή έννοια του όρου. Όπως το θέτει: η ηθική διάπλαση των ανθρώπων συνιστά την καλύτερη αξιοποίηση οποιουδήποτε εγκόσμιου πράγματος μπορεί να κατασκευαστεί.
Θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι αυτό που έκαναν οι υπερασπιστές της νέας επιστήμης ήταν πως προσπάθησαν να υπερασπιστούν ρητά την ηθική και πρακτική ωφελιμότητα της φυσικής φιλοσοφίας απέναντι σε εκείνους που έλεγαν ότι η πειραματική φιλοσοφία δεν είναι ηθικά ωφέλιμη. Από τη στιγμή, όμως, που απευθύνθηκαν σε αυτά τα δύο χαρακτηριστικά (πρακτική και ηθική) με διακριτούς όρους, ήταν σαν να τα θεωρούν διαφορετικές αξίες που θα μπορούσαν δυνητικά να μην συνυπάρχουν.
Καθώς τα πρακτικά αποτελέσματα στην πειραματική φιλοσοφία προέκυπταν συλλογικά -υπήρχαν μάρτυρες που πιστοποιούσαν την εγκυρότητα της γνώσης που παρήγαγε ένα πείραμα- σημαίνει ότι ήταν ανεξάρτητα από την ηθική ακεραιότητα του καθενός ξεχωριστά που συμμετείχε σε αυτή τη διαδικασία. Πιο πριν η αλήθεια προέκυπτε από μια ενδοσκόπηση και έναν εσωτερικό στοχασμό, όπου ηθική και γνώση ταυτίζονταν.
Πλέον η φιλοσοφική αγωγή, η οποία κατευθυνόταν προηγουμένως προς την ηθική διάπλαση του ατόμου, αντικειμενοποιήθηκε σε ένα πειραματικό πρόγραμμα που ήταν αδιάφορο για τον ηθικό χαρακτήρα εκείνων που ασχολούνταν με αυτό. Η μόνη ηθική δέσμευση που υπήρχε από ένα σημείο και έπειτα ήταν να είναι κάποιος αξιόπιστος μάρτυρας όταν γινόταν ένα πείραμα.
Στην ιστορία των επιστημών οφείλουμε να μην αξιολογούμε θετικά ή αρνητικά τους όρους συγκρότησης της παραγωγής γνώσης σε διαφορετικούς τόπους και χρόνους. Αυτό σημαίνει ότι οφείλουμε να μην επιβάλλουμε τα δικά μας κριτήρια περί ορθολογικότητας και ανορθολογικότητας ή αλήθειας και ψεύδους σε άλλες εποχές, όταν οι όροι σύμφωνα με τους οποίους προσδιορίζονταν τόσο η ορθολογικότητα και ανορθολογικότητα όσο και η αλήθεια και το ψεύδος ήταν εντελώς διαφορετικοί από τους δικούς μας. Κάτι που, πλέον, θεωρείται εσφαλμένο ή ανορθολογικό κάποτε μπορεί να ήταν αληθές ή ορθολογικό.
Επιπρόσθετα μία εσφαλμένη θεωρία για εμάς, η οποία κάποτε αποτελούσε εδραιωμένη αλήθεια, δεν συνεπάγεται ότι είναι ανορθολογική. Φαντάζομαι ότι δύσκολα κάποιος θα έλεγε πως ο Αριστοτέλης ήταν ανορθολογικός. Είναι κρίσιμο, επομένως, να αντιλαμβανόμαστε το παρελθόν με τους όρους του, γεγονός που βοηθάει να κατανοήσουμε και το δικό μας παρόν.
Δημήτρης Πετάκος
