Στο Τεύχος 72 του «Πρίσματος» αναφερθήκαμε σε κάποια «σκοτεινά σημεία» της κουλτούρας της έρευνας, για τα οποία σπάνια γίνεται λόγος. Μεταξύ αυτών ήταν ο μη υγιής ανταγωνισμός, οι τοξικές σχέσεις εξουσίας στο εργαστήριο και η συνεχής πίεση στους ερευνητές για την παραγωγή αποτελεσμάτων. Το ζήτημα της ερευνητικής κουλτούρας δεν εξαντλείται βέβαια στα παραπάνω. Όταν στραφεί κάποιος στα ζητήματα διακρίσεων και ανισοτήτων στην έρευνα, η κατάσταση που αποκαλύπτεται είναι συχνά ζοφερή.
Η Βασιλική Εταιρεία της Χημείας (Royal Society of Chemistry, RSC), στο Ηνωμένο Βασίλειο, προχώρησε σε εκτενή έρευνα για το ζήτημα των διακρίσεων με κριτήριο το φύλο. Η αναφορά «Είναι οι δημοσιεύσεις στις χημικές επιστήμες μεροληπτικές όσον αφορά στο φύλο;» («Is Publishing in the Chemical Sciences Gender Biased?»), που προέκυψε από την έρευνα, δημοσιεύτηκε στις 5 Νοεμβρίου 2019.
Όπως αναφέρει ο Ρόμπερτ Πάρκερ, γενικός διευθυντής της Βασιλικής Εταιρείας της Χημείας, στον πρόλογο της αναφοράς: «Η Χημεία πρέπει να είναι για όλους. Για να ευημερεί και να αντιμετωπίζει τις παγκόσμιες προκλήσεις η επιστήμη της Χημείας, πρέπει να προσελκύουμε, να βοηθάμε στην εξέλιξή τους και να διατηρούμε ένα ευρύ φάσμα ταλαντούχων ανθρώπων. Αυτό δεν είναι απλώς μια άποψη -ομάδες που χαρακτηρίζονται από πλουραλισμό φέρνουν καλύτερα αποτελέσματα».
Η Εταιρεία μελέτησε τα ζητήματα που αφορούν τις διακρίσεις και τον πλουραλισμό και εξέδωσε σχετική αναφορά (Diversity landscape of the chemical sciences) ήδη από το 2018 θεωρώντας χρέος της να προωθήσει τη συμμετοχικότητα και την προσβασιμότητα, προκειμένου να βελτιωθεί ο πλουραλισμός στην κοινότητα της Χημείας. Σε συνέχεια αυτής και αφότου διαπιστώθηκε η έλλειψη ανάλογων δεδομένων και η ανάγκη για μεγαλύτερη διαφάνεια, προχώρησαν στην εν λόγω έρευνα, η οποία αποκάλυψε ότι οι γυναίκες ερευνήτριες είναι λιγότερο πιθανόν να δουν τα επιστημονικά τους άρθρα να δημοσιεύονται σε ακαδημαϊκά περιοδικά Χημείας σε σχέση με τους άνδρες συναδέλφους τους.
Η έρευνα
Τα αποτελέσματα που περιέχει η αναφορά του 2019 προέκυψαν έπειτα από ανάλυση 717.108 επιστημονικών άρθρων που κατατέθηκαν για κρίση στη Βασιλική Εταιρεία της Χημείας από τον Ιανουάριο του 2014 μέχρι τον Ιούλιο του 2018, καθώς και 141.073 αναφορών που εμφανίστηκαν στα περιοδικά της εταιρείας από τον Αύγουστο του 2010 έως τον Σεπτέμβριο του 2018.
Συγκεκριμένα η Εταιρεία ανέλυσε τα ονόματα των συγγραφέων που κατέθεσαν επιστημονικά άρθρα στα περιοδικά της για διάστημα τεσσεράμισι ετών, από τον Ιανουάριο του 2014 μέχρι τον Ιούλιο του 2018, ώστε να προσδιορίσει το φύλο τους. Τα στοιχεία αυτά αναλύθηκαν με στόχο να αποκτήσουν μία καλύτερη εικόνα για την κοινότητα των συγγραφέων επιστημονικών άρθρων της εταιρείας, να καταλάβουν την ισορροπία των φύλων σε κάθε στάδιο της διαδικασίας δημοσίευσης και να διερευνήσουν τον ρόλο που παίζουν παράγοντες όπως είναι το φύλο του αρχισυντάκτη του περιοδικού και το φύλο των κριτών.
Τα αποτελέσματα
Η έρευνα έδειξε ότι περίπου 36% των συγγραφέων ήταν γυναίκες, αλλά μόνο 23% των άρθρων που έγιναν δεκτά για δημοσίευση προέρχονταν από γυναίκες συγγραφείς. Οι γυναίκες είναι λιγότερο πιθανό να καταθέσουν τα άρθρα τους σε περιοδικά με μεγαλύτερο βαθμό επιδραστικότητας και μεγάλο κύρος, ενώ τα άρθρα τους είναι πιο πιθανόν να απορριφθούν χωρίς να περάσουν από κρίση. Επίσης υπάρχουν λιγότερες γυναίκες στη θέση του κριτή στη διαδικασία. Παράλληλα το φύλο του αρχισυντάκτη και των κριτών φαίνεται να επηρεάζει το αν θα γίνει δεκτό ένα άρθρο που έχει γράψει γυναίκα.
Η έρευνα ανέδειξε ότι, ακόμα και όταν οι γυναίκες δημοσιεύουν την έρευνά τους, τα επιστημονικά τους άρθρα έχουν λιγότερες ετεροαναφορές κατά μέσον όρο από τα άρθρα που έχουν άνδρες συγγραφείς. Επιπλέον, ενώ τα άρθρα που έχουν συγγράψει άνδρες περιέχουν περισσότερες αναφορές σε άλλα άρθρα, απ’ ό,τι τα άρθρα με γυναίκες συγγραφείς, παρ’ όλα αυτά είναι λιγότερο πιθανόν να αναφέρουν άρθρα με γυναίκες συγγραφείς.
Τα επόμενα βήματα
Η έρευνα ανέδειξε αρκετά σημεία στα οποία φαίνεται να γίνονται διακρίσεις λόγω φύλου στις επιστημονικές δημοσιεύσεις. Οι διαπιστώσεις όμως δεν έχουν αξία αν δεν αποτελέσουν τη βάση για δράση που θα βοηθήσει στην εξάλειψη των ανισοτήτων. Στην αναφορά της η Βασιλική Εταιρεία της Χημείας εντοπίζει τέσσερις κατευθύνσεις στις οποίες μπορούν να ληφθούν μέτρα για την αντιμετώπιση των διακρίσεων.
Η πρώτη κατεύθυνση αφορά την αύξηση της διαφάνειας με ανάλυση και δημοσιοποίηση των συγγραφέων, κριτών και αρχισυντακτών ανά κλάδο. Η δεύτερη αφορά την επιδίωξη, μέσα από εκπαίδευση και στρατολόγηση, της αύξησης των γυναικών που θα είναι σε θέση αρχισυντάκτη και κριτή ώστε να αντικατοπτρίζουν την ισορροπία φύλων που εντοπίζεται και στην κοινότητα των ερευνητών. Η τρίτη κατεύθυνση αφορά την εκπαίδευση όσων βρίσκονται σε θέση αρχισυντάκτη ώστε να μπορούν να εξαλείψουν τη μεροληψία, σε όλα τα στάδια της διαδικασίας, τεστάροντας διαφορετικά μοντέλα. Τέλος, η συνεργασία με άλλους φορείς θα βοηθήσει στη δημιουργία ενός νέου πλαισίου δράσης ενάντια στις διακρίσεις ευελπιστώντας για μία ευρύτερη αλλαγή στη βιομηχανία των επιστημονικών δημοσιεύσεων.
Οι διακρίσεις που διαπιστώθηκαν στη διάρκεια της εν λόγω έρευνας μπορεί να φαίνονται μικρές αν τις δει κάποιος μεμονωμένα, ωστόσο σε συνδυασμό δημιουργούν σημαντικό μειονέκτημα για τις γυναίκες ερευνήτριες. Η εξάλειψη των ανισοτήτων είναι ένα βήμα για μεγαλύτερη αξιοκρατία στη διαδικασία των επιστημονικών δημοσιεύσεων, μία διαδικασία με κεντρικό ρόλο στην κουλτούρα της έρευνας.
Λήδα Αρνέλλου
Ακαδημαϊκά περιοδικά και η διαδικασία της δημοσίευσης
Τα ακαδημαϊκά περιοδικά είναι συνήθως περιοδικές εκδόσεις που φιλοξενούν άρθρα (πρωτογενή έρευνα, άρθρα επισκόπησης του πεδίου, κρίσεις βιβλίων) σχετικά με ένα συγκεκριμένο ακαδημαϊκό πεδίο. Προκειμένου να δημοσιευτεί ένα επιστημονικό άρθρο σε ένα τέτοιο περιοδικό, περνά από μία διαδικασία κρίσης όπου άλλοι ερευνητές (peers) του πεδίου το κρίνουν για την επιστημονική του αρτιότητα. Η διαδικασία ονομάζεται peer-review process.
Το πλήθος των δημοσιεύσεων που έχει κάνει ένας ερευνητής ή μία ερευνήτρια, σε συνδυασμό με τις ετεροαναφορές που κάθε άρθρο συγκεντρώνει (πόσες φορές αναφέρουν το άρθρο αυτό άλλα επιστημονικά άρθρα) και τον βαθμό επιδραστικότητας / κύρους του περιοδικού, παίζουν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξή τους σε ακαδημαϊκό ή ερευνητικό επίπεδο. Η απουσία τέτοιων δημοσιεύσεων ισοδυναμεί με ερευνητικό αφανισμό, εξ ου και ο αφορισμός «Publish or perish» που σημαίνει «Δημοσιεύστε ή αφανιστείτε».
Is publishing in the chemical sciences gender biased? (2019)
Diversity landscape of the chemical sciences (2018)
