Η γλώσσα της Γενετικής συνεχίζει να παραμένει ένα δύσκολο και δυσνόητο πεδίο για το ευρύ κοινό παρά τον τεράστιο θησαυρό γνώσης που κρύβει μέσα της. Με το βιβλίο του «Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ. Ιχνηλατώντας τα γονίδια μιας χαμένης μορφής ανθρώπου» (μεταφράστηκε πρόσφατα στη χώρα μας από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης), ένας από τους κορυφαίους γενετιστές, ο Σουηδός Σβάντε Παίμπο, καταφέρνει να μας ταξιδέψει με έναν άμεσο και κατανοητό λόγο στον συναρπαστικό κόσμο της έρευνας γύρω από την καταγωγή και την εξέλιξη του ανθρώπου.
Στο βιβλίο του, ο Παίμπο περιγράφει την προσωπική του μακροχρόνια διαδρομή από τα πρώτα του χρόνια στο εργαστήριο ως μεταπτυχιακός φοιτητής μέχρι το 2010, οπότε έγινε παγκοσμίως γνωστός δημοσιεύοντας την αλληλουχία του γονιδιώματος του Νεάντερταλ.
«Όλα ξεκίνησαν από τις Αιγυπτιακές μούμιες»
Η ιστορία του συγγραφέα όμως δεν ξεκινά από τους Νεάντερταλ, αλλά από τις αιγυπτιακές μούμιες. Ανήσυχο και διερευνητικό πνεύμα, ο Παίμπο έκανε μια μάλλον παράδοξη αρχή, σπουδάζοντας Ιατρική ενώ περνούσε τα καλοκαίρια του στο Μουσείο της Στοκχόλμης μελετώντας τον αρχαίο αιγυπτιακό πολιτισμό. Ως διδακτορικός ερευνητής σε εργαστήριο της Ουψάλας είχε ως αντικείμενο έρευνας τη δομή και τη δράση μιας ιϊκής πρωτεΐνης και έτσι ήρθε σε επαφή με τις καινοτόμες για την εποχή τεχνικές κλωνοποίησης και τροποποίησης του DNA. Εκεί σκέφτηκε μια λαμπρή ιδέα: ότι το αρχαίο DNA, εάν μπορούσαμε να το ανακτήσουμε από ευρήματα ανασκαφών, θα μπορούσε να μελετηθεί με συστηματικό και ελεγχόμενο τρόπο με τις ταχύτατα αναπτυσσόμενες μοριακές τεχνικές. Οι αιγυπτιακές μούμιες ήταν ο πρώτος του στόχος. Υπέθεσε ότι ελάχιστο DNA ενδέχεται να είχε επιβιώσει με τη διαδικασία της ταρίχευσης, κατά την οποία απομακρύνεται το νερό, που είναι απαραίτητο για τη δράση ουσιών που διασπούν το DNA. Για να ελέγξει την υπόθεσή του, ένα καλοκαίρι, κρυφά από όλους στο εργαστήριο, επιχείρησε να μουμιοποιήσει ένα κομμάτι μοσχαρίσιου συκωτιού και να εξάγει DNA από αυτό και τα κατάφερε!
Για περισσότερο από μια δεκαετία ασχολήθηκε με την εξαγωγή DNA από εξαφανισμένα θηλαστικά, όπως οι αρκούδες των σπηλαίων, τα μαμούθ και οι βραδύποδες. Οι δυσκολίες ήταν πολλές. Το λιγοστό γενετικό υλικό που κατορθώνει να επιβιώσει από τη διαδικασία της αποσύνθεσης που ξεκινά με τον θάνατο υφίσταται με την πάροδο του χρόνου χημικές βλάβες που δυσκολεύουν ακόμα περισσότερο τη μελέτη του. Επίσης, τα διαθέσιμα εργαλεία που είχαν στα χέρια τους οι επιστήμονες για την ανάλυσή του ήταν ευαίσθητα στην επιμόλυνση από γενετικό υλικό των σύγχρονων ανθρώπων, που βρίσκεται σχεδόν παντού. Παρ’ όλα αυτά, ο Παίμπο κατόρθωσε να εξάγει DNA από εξαφανισμένες μορφές ζωής, ενώ ήδη από τo 1985 απέδωσαν οι πρώτοι καρποί: δημοσίευσε στο περιοδικό «Nature» τα αποτελέσματά του από τη μελέτη DNA που εξήγαγε από αιγυπτιακή μούμια.
Το ιερό δισκοπότηρο
Ο Παίμπο στράφηκε επίσης στη μελέτη του γενετικού υλικού των ιθαγενών της βορειοαμερικανικής ηπείρου, τα αποτελέσματα της οποίας επιβεβαίωσαν την πεποίθησή του ότι η γενετική ποικιλότητα ήταν ανέκαθεν χαρακτηριστικό του ανθρώπινου είδους. Ωστόσο, για τον Παίμπο το ιερό δισκοπότηρο ήταν η μελέτη της καταγωγής του ανθρώπου. Ο ίδιος και η ομάδα του είναι οι πρώτοι που εξήγαγαν και αλληλούχησαν τμήματα DNA από ένα εξαφανισμένο είδος ανθρώπου, τους Νεάντερταλ. Μελετώντας το μιτοχονδριακό DNA και στη συνέχεια το DNA του πυρήνα των κυττάρων από τμήματα οστών απολιθωμένων Νεάντερταλ, ο Παίμπο θέλησε να απαντήσει σε ερωτήματα που αφορούσαν τον τρόπο ζωής και τα αίτια της εξαφάνισής τους. Επίσης, ήθελε να προσδιορίσει τις γενετικές διαφορές που ευθύνονται για τη διαφορετική εξελικτική πορεία που ακολούθησε ο σύγχρονος άνθρωπος. Όταν κατόρθωσε με την ερευνητική του ομάδα να αλληλουχήσει ολόκληρο το γονιδίωμα του Νεάντερταλ, κατέληξε σε συμπεράσματα που προκάλεσαν έντονες αντιδράσεις όχι μόνο στην επιστημονική κοινότητα αλλά και σε ένα ευρύτερο κοινό. Άλλωστε, το πώς σχετίζονται οι Νεάντερταλ με τους ανατομικά σύγχρονους ανθρώπους ήταν πεδίο σύγκρουσης των επιστημόνων για πολλά χρόνια. Η πληροφορία από το γενετικό τους υλικό μπορούσε να δώσει όμως αδιάσειστα στοιχεία. Αποδείχθηκε ότι με τους Νεάντερταλ μοιραζόμαστε έναν κοινό πρόγονο, ο οποίος έζησε πριν 600.000 χρόνια. Οι Homo sapiens εξελίχθηκαν στην Αφρική και κάποια στιγμή μετακινήθηκαν προς την Ευρώπη, όπου συνάντησαν τους Νεάντερταλ και έκαναν μαζί τους απογόνους. Έτσι, το DNA των Νεάντερταλ αναμείχτηκε με το γενετικό υλικό των σύγχρονων ανθρώπων και ίχνη του εξακολουθούν να υπάρχουν στους ανθρώπους εκτός της Αφρικής.
Τα αποτελέσματα της έρευνάς του τον καθιέρωσαν στη διεθνή επιστημονική κοινότητα και έγιναν ευρέως γνωστά σε όλο τον πλανήτη. Παρ’ όλα αυτά, όπως περιγράφει και ο ίδιος με σαφήνεια, ο δρόμος κάθε άλλο παρά εύκολος ήταν. Στη διάρκεια της ερευνητικής του πορείας ήρθε αντιμέτωπος με δυνατές συγκινήσεις, εκπλήξεις αλλά και λάθη, απογοητεύσεις και ίντριγκες. Η περιγραφή της ερευνητικής διαδρομής του Παίμπο εμπλουτίζεται με ιστορίες από την προσωπική του ζωή και αντανακλά τις απόψεις του αλλά και τις ιστορικές και κοινωνικές συνθήκες της εποχής του. Ωστόσο, η ουσιαστική συνεισφορά του βιβλίου είναι ότι, μέσα από την αφήγηση των διάφορων γεγονότων που καθόρισαν την έρευνα και την ακαδημαϊκή του πορεία, καταγράφεται η ιστορία ενός νέου, ταχύτατα αναπτυσσόμενου επιστημονικού πεδίου, της Μοριακής Βιολογίας. Η έρευνά του βασίστηκε στη μεγάλη ανακάλυψη της αλυσιδωτής αντίδρασης πολυμεράσης το 1983, που δικαίως περιγράφεται από τον συγγραφέα ως «αληθινή τεχνική επανάσταση». Πλέον μπορούσε κανείς στο εργαστήριο να δημιουργήσει τρισεκατομμύρια αντίγραφα θεωρητικά από μόνο ένα μόριο DNA. Γι’ αυτήν την πανίσχυρη τεχνική, που πλέον είναι ευρέως διαδεδομένη στα ερευνητικά και διαγνωστικά εργαστήρια, στον ερευνητή Κέρι Μούλις απονεμήθηκε το Βραβείο Νόμπελ Χημείας. Παράλληλα βελτιώθηκαν πολύ οι μεθοδολογίες που ανέλυαν την αλληλουχία του DNA και η διαθέσιμη τεχνολογία, ενώ βρισκόταν σε εξέλιξη το Πρόγραμμα Χαρτογράφησης του Ανθρώπινου Γονιδιώματος, ένα πολύ σημαντικό διεθνές πρότζεκτ με πάρα πολλές εφαρμογές, που ολοκληρώθηκε το 2003, από το οποίο έγινε γνωστή ολόκληρη η αλληλουχία του γενετικού υλικού του ανθρώπου. Οι ανακαλύψεις αυτές σημάδεψαν το έργο όχι μόνο του Παίμπο, αλλά όλης της επιστημονικής κοινότητας και έμελε να σηματοδοτήσουν μια νέα ιστορία στην έρευνα και την Ιατρική.
Μαρία Τσίπη
