Live τώρα    
21°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
18.2°C21.8°C
2 BF 49%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
19 °C
17.0°C20.3°C
2 BF 68%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
16.0°C16.6°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
19 °C
17.1°C19.1°C
5 BF 37%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
17.1°C17.1°C
2 BF 56%
Εικονογραφώντας το βιβλίο της φύσης
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Εικονογραφώντας το βιβλίο της φύσης

Σήμερα, με το Διαδίκτυο, τα μέσα ενημέρωσης, τα βιβλία και άλλα ηλεκτρονικά ή έντυπα προϊόντα βρισκόμαστε σε καθημερινή επαφή με ποικίλες και αναρίθμητες οπτικές αναπαραστάσεις. Είναι εύκολο να θεωρηθεί δεδομένη η δύναμη της εικόνας στις σύγχρονες κοινωνίες - ειδικά όταν σκεφτόμαστε τους εκπαιδευτικούς σκοπούς των εικόνων. Αντιθέτως, είναι δύσκολο να φανταστούμε ότι μπορεί κάποιος/α να παρακολουθεί μαθήματα επιστήμης χωρίς εγχειρίδια με εικονογράφηση. Οι εικονογραφήσεις μάς βοηθούν να κατανοήσουμε οπτικά τι συμβαίνει χωρίς να χρειάζεται να κοιτάξoυμε οι ίδιοι με το μικροσκόπιο ή το τηλεσκόπιο.

Η επιστημονική εικονογράφηση παρουσιάζει πτυχές της επιστήμης και ιδιαίτερα τις παρατηρήσεις του φυσικού κόσμου. Η έμφαση στην επιστημονική απεικόνιση αφορά κατά κύριο λόγο την ακρίβεια και τη χρησιμότητα παρά στην αισθητική - αν και οι περισσότεροι επιστημονικοί εικονογράφοι, ακόμα και μέχρι σήμερα, είναι εξειδικευμένοι καλλιτέχνες. Εξάλλου, η επιστήμη και η τέχνη σχετίζονται μεταξύ τους, καθώς και οι δύο παρατηρούν και επιδιώκουν, έστω και με διαφορετικές στοχεύσεις, να αναπαραστήσουν τον κόσμο που μας περιβάλλει.

Όταν επιχειρούμε να διατρέξουμε την ιστορία της επιστημονικής εικονογράφησης, δεν μπορούμε παρά να σταθούμε, κατ’ αρχάς, στο διάσημο έργο «The Anatomy Lesson of Dr. Nicholaes Tulp” του Ρέμπραντ το 1632. Ο πίνακας αποτελεί μέρος της ιστορίας της επιστήμης, καθώς αναδεικνύει το έντονο ενδιαφέρον και την εμμονή στη λεπτομέρεια του σπουδαίου αφηγηματικού μπαρόκ ζωγράφου για την παρατήρηση και την κατανόηση του ανθρώπινου σώματος εν προκειμένω αλλά και της φύσης και των γεγονότων γενικότερα.

Η καλλιτεχνική και αισθητική πλευρά της λεπτομερούς παρατήρησης, ωστόσο, συναντάται πολύ νωρίτερα και συγκεκριμένα στην περίοδο της Αναγέννησης. Ο νους μας ταξιδεύει στη Φλωρεντία στο δεύτερο μισό του 15ου αιώνα. Εκεί που κυκλοφορούν νέες ιδέες και μορφές ή παλιότερες, που επανεξετάζονται κάτω από ένα καινούργιο πρίσμα. Εκεί που συμβαίνουν οι πολύπλευρες ζυμώσεις μιας ιστορικής συγκυρίας αποφασιστικής σημασίας. Ομάδες Βυζαντινών λογίων καταφεύγουν στην Ιταλία. Η αραβική σκέψη έχει ήδη διεισδύσει στην Ευρώπη από τον 12ο αιώνα. Ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι φτάνει στην πόλη που αποτελεί μαζί με άλλες πόλεις το λίκνο της Αναγέννησης. Το ενδιαφέρον για την απεικονιστική μελέτη του σώματος και της φύσης, εντούτοις, συμβαδίζει εκείνη την εποχή με τη χάρη της τέχνης και του κάλλους. Η ρητορική μιας «νέας αυγής» με τις κλασικές σπουδές, την οποία δογματικά ακολούθησαν λόγιοι του 19ου αιώνα, είναι μέρος μιας μεγάλης συζήτησης με αρκετές αντίπαλες ερμηνείες. Σε μια σελίδα από τις πολλές με τα ανατομικά σχέδιά του, ο Λεονάρντο γράφει: «Φέτος, την άνοιξη του 1510, πιστεύω ότι θα ολοκληρώσω το σύνολο του ανατομικού μου έργου». Ο αξέχαστος για αιώνες καλλιτέχνης είχε γραφτεί στην Παβία και παρακολουθούσε συστηματικά μαθήματα Ανατομίας επειδή η ξεκάθαρη φυσιοκρατική αντίληψή του εστίαζε στην ορθή ζωγραφική απόδοση του ανθρώπινου σώματος. Στη διαδρομή μας, δεν θα μπορούσαμε να παραλείψουμε το εκδηλωμένο ενδιαφέρον του για τις αρχές της Μηχανικής της εποχής του. Η κίνηση γενικότερα, η πτήση και η υδραυλική απασχόλησαν πολύ τη σκέψη του. Είναι γνωστά τα μοτίβα, τα γραφήματά του και τα διαγράμματά του για μηχανικές κατασκευές. Χαρακτηριστική είναι η γραφιστική παράσταση του Ορνιθόπτερου (1486). Τη νατουραλιστική αντίληψη ακολούθησε και ο Άλμπρεχτ Ντίρερ, ο οποίος πίστευε ότι ένας καλός ζωγράφος πρέπει να κατανοεί με πλήρη ακρίβεια τον ορατό κόσμο και να ανακαλύπτει τα θεμελιώδη μοτίβα τα οποία αποτελούν τη βάση για τη λειτουργία της φύσης.

Αργότερα, η εικονιστική αποτύπωση της συστηματικής παρατήρησης των δεδομένων και η οπτικοποίηση της ζωής και των φαινομένων προσανατολίζεται στη μετάδοση χρήσιμων πληροφοριών και απομακρύνεται από το εικαστικό καλλιτεχνικό ενδιαφέρον. Το 1543, ο φυσιολόγος και ανατομιστής, καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Πάδοβας Αντρέας Βεσάλιους εκδίδει το «De humani corporis fabrica». Ας σημειώσουμε ότι η πρόσβαση στη νέα γνώση του 16ου αιώνα για τη φύση οδηγούσε τους φοιτητές των ιατρικών σχολών το καλοκαίρι στην ύπαιθρο για την εμπειρική παρατήρηση, την καταγραφή και την περιγραφή των φαρμακευτικών βοτάνων και κατά τους χειμερινούς μήνες στα εργαστήρια της Ανατομίας. Αποτέλεσμα αυτής της τάσης είναι και το περίφημο βιβλίο του καθηγητή στο Πανεπιστήμιο του Τίμπιγκεν Λέονχαρτ Φουκς «De Historia Stirpium comentarii insignes» (1542), το οποίο καταλογογραφεί περισσότερα από 400 είδη ευρωπαϊκών φυτών. To 1570, ο Φρανσίσκο Ερνάντες με εντολή του Ισπανού βασιλιά αναχωρεί για τον Νέο Κόσμο προκειμένου να μελετήσει νέα είδη ζώων, φυτών και μετάλλων. Το 1649 εκδίδεται το έργο του “Plantarum, Animalium et Mineralium Mexicanorum”.

Επίσης, η ανακάλυψη του μικροσκόπιου και του τηλεσκόπιου, στα τέλη του 16ου και στις αρχές του 17ου αιώνα αντίστοιχα, δίνει ιδιαίτερη ώθηση στην εικονογράφηση ώστε να μεταφερθεί η γνώση. Ο Γαλιλαίος σχεδιάζει στα σημειωματάριά του τις τηλεσκοπικές αστρονομικές μελέτες του. Σημαντική θέση στις σελίδες του παίρνει η παρατήρηση της Σελήνης, του Δία και του Γαλαξία. Το βιβλίο του «Sidereus nuncius” δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά το 1610 και τον έκανε διάσημο. O Ρόμπερτ Χουκ εκδίδει το 1665 το “Micrographia: or some Physiological Descriptions of Minute Bodies made by Magnifying Glasses with Observations and Inquiries Thereupon”. Το βιβλίο, μάλιστα, αποτέλεσε την πρώτη μεγάλη έκδοση της Βασιλικής Εταιρείας, γνωρίζοντας σημαντική εκδοτική επιτυχία.

Η διαρκής παρατήρηση όλο και περισσότερων πτυχών της φύσης των πραγμάτων που μας περιβάλλουν, οι υποθέσεις και τα πορίσματα της εμπειρικής γνώσης επικοινωνούνται -κυρίως από εκείνη την περίοδο και μετά- μέσω της εικονογράφησης. Δημιουργείται, έτσι, μια άλλη δομή κατανόησης του παρατηρούμενου αντικειμένου. Η επιστημονική απεικόνιση αποτελούσε ένα σημαντικό μέρος της επικοινωνίας της επιστήμης πριν από τη φωτογραφία. Σπουδαίος εικονογράφος, μεταξύ αρκετών άλλων, τον 19ο αιώνα, θεωρείται και ο ορνιθολόγος, φυσιοδίφης και ζωγράφος Τζον Τζέιμς Οντιμπόν, ο οποίος εικονογράφησε με έναν εξαιρετικά καλαίσθητο αλλά και σαφή τρόπο τα πουλιά και άλλα είδη της αμερικανικής πανίδας και χλωρίδας.

Με την εφεύρεση της φωτογραφίας, στις πρώτες δεκαετίες του 19ου αιώνα, και με τη διαρκή ανάπτυξη της τεχνολογίας τέθηκε το ερώτημα αν η παραδοσιακή επιστημονική εικονογράφηση παρέμενε χρήσιμη για την οπτική αποτύπωση των ειδών, των αντικειμένων και των φαινομένων. Την απάντηση, τουλάχιστον για τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, έρχεται να δώσει ο βιολόγος και ένθερμος εκπρόσωπος του δαρβινισμού Ερνστ Χάινριχ Χέκελ με το διάσημο εικονογραφημένο βιβλίο του «Kunstformen der Natur» (1899, 1904). Μέχρι σήμερα ανατρέχουμε στις υπέροχες λιθογραφίες του, με τις οποίες απεικονίζει πλήθος θαλάσσιων και χερσαίων οργανισμών και μικροοργανισμών -πολλούς από τους οποίους ανακάλυψε ο ίδιος- με λεπτομέρειες που εντυπωσιάζουν. Δυστυχώς, ο Χέκελ ολίσθησε σε μια κοσμοθεωρία που ισχυριζόταν ότι οι κοινωνικές επιστήμες πρέπει να ακολουθήσουν το δαρβινικό μοντέλο, κάτι που τον οδήγησε σε εσφαλμένα συμπεράσματα τόσο σε βιολογικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο. Ευτυχώς, μνημονεύεται μόνο για την αφοσίωσή του στην ακριβή και κρυστάλλινη εικονιστική αναπαράσταση των βιολογικών ευρημάτων του. Η σύγκριση με το έργο του σύγχρονού του καλλιτέχνη και φωτογράφου Καρλ Μπλόσφελντ, ο οποίος φωτογράφιζε με μια δικής του εφεύρεσης μηχανή που μπορούσε να μεγεθύνει το θέμα έως τριάντα φορές, αποκαλύπτοντας λεπτομέρειες στη φυσική δομή του φυτών αποτελεί θέμα συζήτησης - αν και οι λιθογραφίες του Χέκελ, ενώ εμπεριέχουν κι αυτές ένα εξαιρετικό αισθητικό αποτέλεσμα, μάλλον θεωρούνται πιο χρήσιμες στο πλαίσιο της σαφήνειας της πληροφορίας. Ο Μπλόσφελντ θεωρούσε ότι η εικονιστική απόδοση των αφηρημένων σχημάτων στις δομές της φύσης συνέβαλλαν στην αντικειμενική αναπαράσταση των πραγμάτων. Οι φωτογραφίες του κοσμούν μέχρι σήμερα επιστημονικά μουσεία, εκπαιδευτικές αίθουσες και επιστημονικές εκθέσεις, πολλές φορές δίπλα στις λιθογραφίες του Χέκελ.

Το ερώτημα που τέθηκε παραπάνω πλανάται μέχρι τις μέρες μας, καθώς ζούμε σε μια, κατά μεγάλο μέρος της, ψηφιοποιημένη πραγματικότητα. Ο κόσμος είναι πολύπλοκος, δυναμικός, πολυδιάστατος. Το χαρτί είναι στατικό, λένε πολλοί στην εποχή μας. Πώς μπορούμε να αποδώσουμε τις πληροφορίες του πλούσιου οπτικού κόσμου της εμπειρίας με τη μέτρηση σε απλές επίπεδες επιφάνειες; Στις οθόνες των σύνθετων γραφικών δεδομένων ακολουθούνται τεχνολογικά διαρκώς ενημερωμένες εφαρμογές. Εξειδικευμένα προγράμματα δημιουργούν, επεξεργάζονται, αποδίδουν με ευκρίνεια, αναλύουν, συγκρίνουν αναρίθμητες εικόνες, διαγράμματα, γραφήματα, τρισδιάστατες οπτικοποιήσεις και ψηφιακές φωτογραφήσεις αναρίθμητων επιστημονικών πληροφοριών.

Εντούτοις, πολλοί επιστήμονες υποστηρίζουν ότι η παραδοσιακή εικονογράφηση παραμένει ως αναγκαιότητα. Ακόμη κι αν η τεχνολογία έχει εκτοπίσει το ανθρώπινο χέρι, στο ζήτημα της λεπτομερούς αποτύπωσης, π.χ. στη Βιολογία, η οπτική ματιά του εικονογράφου διατηρείται αναντικατάστατη. Ένα σαφές παράδειγμα που επανέρχεται σ’ αυτή την επιχειρηματολογία διαρκώς σχετίζεται με τη γενετική αναπαραγωγή του κυττάρου. Αν και η φωτογραφία φαίνεται να αποδίδει ρεαλιστικά τη φάση της μίτωσης, δεν είναι ικανή να μεταφέρει τις διακριτές εικόνες του γενετικού υλικού του κυττάρου. Η πιστή μετάδοση τέτοιων πληροφοριών γίνεται δυνατή μόνο δια χειρός του παρατηρητή. Οι σύγχρονοι επιστημονικοί εικονογράφοι εργάζονται πάνω σε οποιοδήποτε επιστημονικό πρόγραμμα αποδίδοντας πιστά την εικόνα του παρατηρούμενου αντικειμένου, συνδυάζοντας παραδοσιακές και σύγχρονες τεχνικές. Παρ’ όλο που τα εργαλεία τους έχουν επεκταθεί σε εφαρμογές της σύγχρονης τεχνολογίας, η σχεδίαση χεριού παραμένει μια απόλυτη προϋπόθεση. Βασιζόμενα στην ευκρίνεια που προσφέρει η οφθαλμική παρατήρηση και οι παραδοσιακές ικανότητες και μέθοδοι, τα μέλη της Guild of Illustraters of Natural Science επισημαίνουν ότι υπάρχει πλήθος αναφορών σύμφωνα με τις οποίες η εικονογράφηση λειτουργεί καλύτερα από τη φωτογραφία, καθώς η τελευταία έχει περιορισμούς. Οι φωτογραφίες δείχνουν μερικές φορές μεγάλο υλικό πληροφοριών, ωστόσο η εικονογράφηση μπορεί να επισημάνει τα βασικά στοιχεία ακόμα και εξαφανισμένων όντων (π.χ. δεινόσαυροι) και ταυτόχρονα μειώνει ή εξαλείφει τα περιττά στοιχεία. Σημαντικό είναι και το γεγονός ότι μπορεί να αναπαραστήσει σε μια σελίδα διάφορες φάσεις της ανάπτυξης της ζωής. Η φωτογραφία είναι απλώς ένα μέσο για την τελική εργασία, λένε οι επιστημονικοί εικονογράφοι, οι οποίοι σε πολλές περιπτώσεις, για να σχεδιάσουν άκρα ή τμήματα που λείπουν, χρησιμοποιούν μικροσκόπια με κάμερα υψηλής ανάλυσης. Άλλες φορές, συνδυάζουν μέρη των φωτογραφιών με λεπτομέρειες που προστίθενται με λεπτά στυλό ή μαρκαδόρους και ακουαρέλα ή χρωματιστά μολύβια. Πολλοί ξεκινούν με χειροποίητα σχέδια, σκίτσα ή πίνακες ζωγραφικής και τα βελτιώνουν με ψηφιακά μέσα. Άλλοι εργάζονται πλήρως με ψηφιακά προγράμματα, αλλά οι θεμελιώδεις ανθρώπινες δεξιότητες δρουν ενισχυτικά στη δουλειά τους.

Η χρησιμότητα της παραδοσιακής έστω και εμπλουτισμένης με ψηφιακές εφαρμογές επιστημονικής εικονογράφησης ως οπτικής εξήγησης της επιστημονικής έρευνας ή ανακάλυψης μας προσφέρει μέχρι σήμερα εξειδικευμένη γνώση. Επικοινωνεί τις πληροφορίες στην επιστημονική κοινότητα και στο κοινό με έναν συνεκτικό και ασφαλή τρόπο. Η φαντασία δεν έχει καμία θέση εδώ. Ούτε η παραμόρφωση. Σ’ αυτά θα ήθελα να προσθέσω τη γοητεία που εκπέμπουν οι εικονογραφήσεις με την επιδίωξή τους να περιγράψουν το νέο και να αποκαλύψουν την αθέατη λεπτομέρεια. Στις πιστές και ακριβείς οπτικοποιήσεις της φυσικής πληροφορίας πολλές φορές τα όρια με το καλλιτεχνικό αποτέλεσμα καθίστανται δυσδιάκριτα. Πως θα μπορούσε άλλωστε να γίνει αλλιώς αφού η ίδια η Φύση τεχνουργεί με τα σχήματά της σε όλες τις κλίμακες;

Έφη Ασημακοπούλου,

Ιστορικός των Επιστημών

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL