Πριν μερικές μέρες συμπληρώθηκαν πενήντα χρόνια από τα πρώτα βήματα του ανθρώπου στο φεγγάρι. Πρόκειται για την πρώτη φορά που ο άνθρωπος πάτησε σε ένα ουράνιο σώμα εκτός του πλανήτη μας. Το συγκλονιστικό αυτό γεγονός φαίνεται μερικές φορές τετριμμένο, υπό το πρίσμα, μάλιστα, άλλων ανακαλύψεων ή εξερευνήσεων. Ωστόσο, θα πρέπει να αναλογιστεί κανείς ότι το Διάστημα είναι πιο αφιλόξενο και από τις πιο αντίξοες συνθήκες στη Γη. Η επιβίωση του ανθρώπου μακριά από το γήινο περιβάλλον, από το οποίο δεν ξέφυγε ποτέ στα εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια της πορείας του πάνω στη Γη, απαιτεί την αντιμετώπιση τεράστιων δυσκολιών και πρακτικών προβλημάτων.
Στις 16 Ιουλίου του 1969, ο πύραυλος Saturn V, που μετέφερε την αποστολή Apollo 11, εκτοξεύτηκε από το Διαστημικό Κέντρο Κένεντι στη Φλόριντα. Το ταξίδι των τριών αστροναυτών Άρμστρονγκ, Όλντριν και Κόλινς μέχρι τη Σελήνη διήρκεσε κάτι παραπάνω από τέσσερις ημέρες και στις 21 Ιουλίου, στις 2.56 (Συντονισμένη Παγκόσμια Ώρα), ο Άρμστρονγκ έκανε τα πρώτα βήματα ανθρώπου στο φεγγάρι. Ο ίδιος μαζί με τον Όλντριν ξόδεψαν περισσότερο από δύο ώρες, συνέλεξαν δείγματα από τη σεληνιακή επιφάνεια, τοποθέτησαν συσκευή μέτρησης της σεισμικής δραστηριότητας και ανακλαστήρα δέσμης λέιζερ για τη μέτρηση της απόστασης Γης - Σελήνης και, φυσικά, την αμερικανική σημαία. Υπολογίζεται ότι περισσότεροι από 600.000.000 τηλεθεατές παρακολούθησαν τα πρώτα βήματα του ανθρώπου στη Σελήνη, ενώ η φωτογραφία με το αποτύπωμα των παπουτσιών στην επιφάνεια του δορυφόρου μας είναι από τις πιο εμβληματικές εικόνες της κατάκτησης του Διαστήματος.
Ένα μικρό βήμα...
Ο Στίβεν Χόκινγκ έλεγε: «Κοίτα ψηλά στ’ αστέρια και όχι κάτω στα πόδια σου». Κοιτάζοντας λοιπόν το αποτύπωμα του Άρμστρονγκ στην επιφάνεια της Σελήνης, το πρώτο ανθρώπινο αποτύπωμα σε ένα άλλο ουράνιο σώμα, κανείς εύλογα αναρωτιέται ποιο είναι το μέλλον, ποιο είναι το επόμενο βήμα. Ποια είναι η κληρονομιά αυτού του απίστευτου κατορθώματος και ποιο «γιγάντιο άλμα» έκανε η ανθρωπότητα πενήντα χρόνια μετά από αυτό το μικρό βήμα;
Δεν χωράει, κατ’ αρχάς, αμφισβήτηση ότι η συμβολική σημασία του γεγονότος ότι ένας άνθρωπος περπάτησε σε ένα ουράνιο σώμα εκτός του πλανήτη μας είναι τεράστια. Όπως πολύ εύστοχα το θέτει ο Roger Launius στο βιβλίο του “Apollo’s Legacy”, το να καταφέρουμε να στείλουμε έναν άνθρωπο στο φεγγάρι είχε για τις ΗΠΑ της δεκαετίας του 1960 τον συμβολισμό που είχαν για τους Φαραώ οι πυραμίδες. Αν μπορεί κανείς να το κάνει αυτό, τότε μπορεί να καταφέρει τα πάντα. Σε πολύ μεγάλο βαθμό, αυτή η λογική έχει εμπνεύσει και τις τεχνολογικές εξελίξεις των τελευταίων πέντε δεκαετιών.
Η ίδια η «κατάκτηση» της Σελήνης μας έχει βοηθήσει να κατανοήσουμε σε μεγάλο βάθος τον ουράνιο αυτό συνοδό του πλανήτη μας. Οι επανδρωμένες αποστολές του προγράμματος Apollo που προσεδαφίστηκαν στη Σελήνη (11, 12, 14, 15, 16 και 17) έφεραν συνολικά στη Γη σχεδόν τετρακόσια κιλά πετρωμάτων από τον δορυφόρο μας. Με εξαίρεση τους μετεωρίτες που πέφτουν στη Γη, αυτά είναι τα μόνα άμεσα δείγματα που είχαμε για δεκαετίες από πετρώματα εκτός του πλανήτη μας. Η μελέτη τους μας έχει δώσει (και ακόμα μας δίνει) ανυπολόγιστης αξίας πληροφορίες όχι μόνο για την ηλικία, τη σύσταση και τα σενάρια δημιουργίας του φυσικού μας δορυφόρου αλλά και για ολόκληρο το ηλιακό μας σύστημα. Οι πληροφορίες αυτές, σε συνδυασμό με τις αποστολές επισκόπησης που έχουν ακολουθήσει τις δεκαετίες μετά την τελευταία επανδρωμένη αποστολή (Apollo 17, Ιούλιος 1972) έχουν ως αποτέλεσμα να γνωρίζουμε πλέον πολλά για τη σύσταση της Σελήνης, την κατανομή πετρωμάτων και πολύτιμων στοιχείων στην επιφάνειά της κ.λπ. Με τη σειρά τους, οι γνώσεις αυτές θα είναι πολύ μεγάλης σημασίας για τον σχεδιασμό νέων αποστολών στη Σελήνη, επανδρωμένων ή μη, ενώ ταυτόχρονα τροφοδοτούν μελλοντικά σενάρια οικονομικής εκμετάλλευσης αυτών των κοιτασμάτων, ένα θέμα που ωστόσο έχει πολλές και πολύπλοκες νομικές προεκτάσεις.
Ωστόσο, ίσως ήταν η προετοιμασία γι’ αυτό το μικρό βήμα και το πρόγραμμα Apollo που οδήγησε τελικά στην υλοποίησή του τα οποία έχουν αφήσει πίσω τους μεγάλη κληρονομιά. Ένας απολογισμός των όσων έχουν ακολουθήσει αυτή την αδιανόητη κατάκτηση αυτό αποδεικνύει. Ο κόσμος στον οποίο ζούμε σήμερα είναι ένας εντελώς διαφορετικός κόσμος. Η καθημερινότητά μας είναι σχεδόν απόλυτα εξαρτημένη από τη διαστημική τεχνολογία. Περισσότεροι από 2.000 τεχνητοί δορυφόροι βρίσκονται σε τροχιά γύρω από τη Γη, παρέχοντας τη δυνατότητα συνεχούς και διαρκούς επικοινωνίας ανάμεσα σε οποιαδήποτε σημεία στον πλανήτη μέσω δικτύων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Πολλοί από αυτούς τους δορυφόρους φροντίζουν για τις καθημερινές μετακινήσεις μας (συστήματα GPS), τις αεροπορικές πτήσεις και τα θαλάσσια δρομολόγια των πλοίων. Η συνεχής επισκόπηση των καιρικών φαινομένων και του κλίματος και των φυσικών και ανθρωπογενών καταστροφών μας δίνει τη δυνατότητα έγκαιρης αντιμετώπισης των συνεπειών και σε κάποιες περιπτώσεις τη λήψη μέτρων πρόληψης.
Πλέον έχουμε διαρκώς σε τροχιά γύρω από τη Γη ανθρώπινη παρουσία, που συλλέγει αμέτρητα δεδομένα για τη ζωή στο Διάστημα. Τα δεδομένα αυτά θα είναι ανεκτίμητης αξίας καθώς θα προετοιμαζόμαστε για μεγαλύτερα ταξίδια (πιθανόν σε μερικές δεκαετίες από τώρα). Ταυτόχρονα, αμέτρητα επιστημονικά πειράματα εκτελούνται από το προσωπικό του Διεθνούς Διαστημικού Σταθμού αλλά και από δορυφόρους και διαστημικά παρατηρητήρια. Έχουμε στείλει συσκευές σε όλους τους πλανήτες του ηλιακού συστήματος, γύρω από τον Ήλιο, σε κομήτες και αστεροειδείς και σε νάνους πλανήτες. Δύο από αυτές τις συσκευές έχουν σπάσει ακόμη και τα δεσμά του ηλιακού μας συστήματος και ταξιδεύουν πλέον στο αχανές μεσοαστρικό Διάστημα. Οι γνώσεις μας για τους πλανήτες, τον Ήλιο, το ηλιακό σύστημα, τα αστέρια και τους γαλαξίες, οι γνώσεις μας για ολόκληρο το Σύμπαν έχουν πολλαπλασιαστεί εκθετικά.
Την ίδια στιγμή, βάζουμε τις βάσεις για ενδεχόμενες επανδρωμένες πτήσεις είτε «πίσω» στη Σελήνη ή ακόμα και στον πλανήτη Άρη. Αν και για τον Άρη οι πρακτικές δυσκολίες που πρέπει να ξεπεραστούν είναι για την ώρα σχεδόν αποτρεπτικές, κανείς δεν μπορεί να αρνηθεί ότι αποτελεί το επόμενο μεγάλο ορόσημο. Ήδη, αξιοποιώντας την εμπειρία των διαστημικών προγραμμάτων που προετοίμασαν το έδαφος για το Apollo 11, τόσο των ΗΠΑ όσο και της ΕΣΣΔ, το ενδεχόμενο καταστροφής μιας διαστημικής αποστολής κατά την εκτόξευση έχει μειωθεί δραματικά, από 1 στις 5 αποτυχημένες απόπειρες στη δεκαετία του 1960, στις 1 στις 30 περίπου τα τελευταία χρόνια. Και οι αποτυχίες εντοπίζονται κυρίως στη δοκιμαστική φάση και όχι για δοκιμασμένες αποστολές. Τέλος, το κόστος μεταφοράς φορτίου στο Διάστημα έχει μειωθεί δραματικά, καθώς οι τεχνολογίες προώθησης και χειρισμού έχουν γίνει πιο αποτελεσματικές.
Επιστροφή στη Σελήνη
Το πρόγραμμα Apollo τερματίστηκε το 1972 και η αποστολή Apollo 17 ήταν η τελευταία που προσεδαφίστηκε στη Σελήνη. Έκτοτε, κανένας άνθρωπος δεν έχει πατήσει το πόδι του στον δορυφόρο μας. Ένα από τα συχνότερα ερωτήματα που τίθενται είναι για ποιο λόγο οι ΗΠΑ σταμάτησαν το πρόγραμμα και γιατί δεν έχει επιστρέψει η ανθρωπότητα εκεί ακόμη. Η απλούστερη απάντηση που μπορεί να δοθεί είναι διότι το κόστος των επανδρωμένων αποστολών στη Σελήνη είναι τεράστιο. Ο στρατιωτικός ανταγωνισμός ανάμεσα στις δύο υπερδυνάμεις της εποχής, ΗΠΑ και ΕΣΣΔ, επέτρεπε τη δαπάνη τεράστιων ποσών για έναν τέτοιο σκοπό, σήμερα όμως κάτι τέτοιο δεν κρίνεται εφικτό.
Ωστόσο, συχνά διατυπώνεται η επιθυμία είτε κυβερνήσεων κρατών ή εταιρειών για επιστροφή στη Σελήνη, όχι απαραίτητα επανδρωμένων αποστολών και όχι μόνο για επιστημονικούς ή λόγους γοήτρου, αλλά και για πιθανή οικονομική εκμετάλλευση. Χώρες όπως η Κίνα, η Ρωσία, η Ινδία και η Ιαπωνία έχουν ήδη προγραμματίσει αποστολές μέσα στα επόμενα δύο - τρία χρόνια, ενώ από τον ιδιωτικό τομέα, ο επιχειρηματίας και δισεκατομμυριούχος Τζεφ Μπέζος έχει επίσης ανακοινώσει τα σχέδιά του για αποστολή στη Σελήνη εντός πενταετίας. Τι κάνει τη Σελήνη τόσο ενδιαφέρουσα;
Κατ’ αρχάς, εγκαταστάσεις σε κατάλληλες τοποθεσίες στη Σελήνη θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν ως υποδομές για μακρύτερα ταξίδια. Οι υποδομές αυτές θα είναι προστατευμένες από την ακτινοβολία του διαστημικού χώρου και θα μπορούν να περιλαμβάνουν όργανα μέτρησης και τηλεσκόπια με πολύ μεγάλες δυνατότητες ανάλυσης. Σε κατάλληλες τοποθεσίες θα δίνουν πρόσβαση σε κοιτάσματα νερού, το οποίο είναι απαραίτητο για ανθρώπινες αποστολές, αλλά πολύ δύσκολο να μεταφερθεί από τη Γη στο Διάστημα σε μεγάλες ποσότητες. Επιπλέον, το υπέδαφος της Σελήνης διαθέτει μεγάλες ποσότητες σιδήρου και τιτανίου, των οποίων η εξόρυξη θα μπορούσε να φέρει τεράστια κέρδη. Σημειώνεται, βέβαια, ότι το κόστος μεταφοράς των μεταλλευμάτων αυτών πίσω στη Γη είναι ακόμα απαγορευτικό. Τέλος, στο έδαφος της Σελήνης βρίσκονται μεγάλες ποσότητες Ηλίου-3, ενός ισοτόπου του Ηλίου που μπορεί να τροφοδοτήσει εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας βασισμένες στη σύντηξη.
Παρά τις εξαιρετικές προοπτικές της εκμετάλλευσης της Σελήνης, παραμένει θολό το τοπίο της ιδιοκτησίας. Το 1967 υπεγράφη ανάμεσα στις υπερδυνάμεις της εποχής η συμφωνία για την εκμετάλλευση του διαστήματος (Outer Space Treaty). Η συμφωνία αυτή προέβλεπε την ειρηνική αξιοποίηση του διαστήματος προς όφελος όλων των εθνών και δεν επέτρεπε σε κανένα έθνος να διεκδικήσει περιοχές σε ουράνια σώματα. Ταυτόχρονα, δεν επέτρεπε σε κανέναν να αλληλεπιδράσει ή να βλάψει αποστολή άλλου έθνους ή φορέα που βρίσκεται ήδη εκεί. Αυτός ο δεύτερος όρος θεωρείται ότι αποτελεί «παραθυράκι» για την αποκλειστική εκμετάλλευση κοιτασμάτων και περιοχών σε όσους προλάβουν να το πράξουν πρώτοι. Σε περίπτωση που οι αποστολές εκμετάλλευσης ουράνιων σωμάτων καθιστούν εφικτές, θα χρειαστεί η διεθνής κοινότητα να λάβει μέτρα ώστε να αποφευχθούν πρακτικές που εφαρμόστηκαν στο παρελθόν σε περιοχές του πλανήτη.
Γιάννης Κοντογιάννης
Πηγές και περαιτέρω μελέτη
«Scientific American», Τεύχος Ιουλίου 2019
https://www.technologyreview.com/s/613741/neil-armstrong-wrong-apollo/
https://www.nationalgeographic.com/science/space/space-exploration/moon-exploration/
