Live τώρα    
20°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.4°C21.6°C
2 BF 69%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Ασθενής ομίχλη
19 °C
15.6°C20.8°C
2 BF 70%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
17.7°C19.8°C
4 BF 68%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
25 °C
22.5°C24.8°C
2 BF 34%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
21 °C
20.9°C22.3°C
3 BF 46%
Το πρόγραμμα SOW: Η σχέση επιστήμης και Ορθοδοξίας στον σύγχρονο κόσμο
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Το πρόγραμμα SOW: Η σχέση επιστήμης και Ορθοδοξίας στον σύγχρονο κόσμο

Το πρόγραμμα SOW (http://www.project-sow.org/) μελέτησε τις σχέσεις της Ορθοδοξίας με τις επιστήμες στην εποχή μας. Εκπονήθηκε στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών με χρηματοδότηση του Templeton World Charity Foundation και αποτέλεσε τη «συνέχεια» του έργου NARSES (Αριστεία 1, ΕΣΠΑ). Στο πλαίσιο της ολοκλήρωσης του προγράμματος μιλήσαμε με τον δρ Ευθύμιο Νικολαΐδη, ιστορικό των Επιστημών και διευθυντή ερευνών στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΙΙΕ / ΕΙΕ).

Το πρόγραμμα SOW ολοκληρώθηκε με μεγάλη επιτυχία. Ποια είναι, κατά τη γνώμη σας, τα σημαντικότερα ευρήματα που προέκυψαν από την έρευνα που πραγματοποιήθηκε;

Αρχικά, πρέπει να διευκρινίσω το εξής: το πρόγραμμα SOW δεν είχε κοινωνιολογικό χαρακτήρα, δηλαδή δεν αποσκοπούσε να αποτυπώσει τη σχέση της κοινωνίας των «ορθόδοξων» χωρών με τις επιστήμες, αλλά τις απόψεις των ορθοδόξων διανοουμένων, είτε αυτοί είναι θετικοί επιστήμονες είτε όχι, για τις σχέσεις των επιστημών και της πίστης. Έτσι όπως ήταν δομημένο το SOW, συλλέξαμε και καταγράψαμε έναν τεράστιο όγκο δεδομένων και πηγών από όλες τις χώρες στις οποίες η Ορθοδοξία είναι βασικό στοιχείο του πολιτισμού τους και από αυτές όπου δραστηριοποιείται η ορθόδοξη Διασπορά. Για να σας απαντήσω εμπεριστατωμένα, θα πρέπει να εμπεδωθεί, να αφομοιωθεί κριτικά και να τύχει περαιτέρω ερμηνευτικής επεξεργασίας ο συγκεκριμένος όγκος ερευνητικού υλικού, να κυκλοφορήσουν οι σχετικοί θεματικοί τόμοι που προέκυψαν από τα τρία χρόνια μελέτης, συναντήσεων και διαλόγου, να πάρουμε κάποια απόσταση από τα δρώμενα. Παρ’ όλα αυτά, θα σας αναφέρω ορισμένα χαρακτηριστικά στοιχεία, τα οποία εμένα, τουλάχιστον, μου έκαναν ιδιαίτερη εντύπωση.

Κατ’ αρχάς, η σχέση της Ορθοδοξίας με το παρελθόν. Στη σημερινή συζήτηση για τις επιστήμες, τη σημασία τους, τη σχέση της κοινωνίας μ’ αυτές, αλλά καμιά φορά και για το ίδιο το περιεχόμενό τους, συναντήσαμε πλήθος αναφορών και διαπιστώσαμε ότι οι ορθόδοξοι διανοητές αντλούν ιδέες και σχήματα κατά κύριο λόγο από τη θεολογική γραμματεία του απώτερου παρελθόντος, κυρίως από τους Πατέρες της Εκκλησίας, από τον Μέγα Βασίλειο έως τον Γρηγόριο Παλαμά, με πολλές αναφορές στον Μάξιμο τον Ομολογητή. Είναι σαφές ότι πολλοί ορθόδοξοι διανοούμενοι ξαναδιαβάζουν τα παραπάνω κείμενα υπό το πρίσμα των σημερινών εξελίξεων και εμπνέονται απ’ αυτά για τις φιλοσοφικές τους αναζητήσεις. Το λέω αυτό σε σύγκριση με τον δυτικό χριστιανισμό, όπου οι αναφορές στη μεσαιωνική παράδοση και στους αντίστοιχους διανοητές του παρελθόντος είναι μάλλον λιγότερες σε σχέση με αυτές που αφορούν ρεύματα σκέψης του 20ού αιώνα σε ό,τι αφορά τις σχέσεις μεταξύ θρησκείας και επιστημών.

Δεύτερον, το ενδιαφέρον για τον άνθρωπο και ειδικότερα για την Ψυχολογία - Ψυχανάλυση. Υπάρχει σημαντική και ολοένα αυξανόμενη βιβλιογραφία σ’ αυτό το πεδίο. Είναι αξιοσημείωτη η ανάπτυξη του τομέα αυτού στον ορθόδοξο κόσμο σε σύγκριση με την αντίστοιχη ανάπτυξη στον δυτικό Χριστιανισμό.

Τρίτον, η σχέση με την Οικολογία. Εδώ διατυπώνεται ένα αίτημα αλλαγής του τρόπου ζωής, το οποίο συγχρόνως συνδυάζεται με μια αντίδραση στα λεγόμενα «καταναλωτικά πρότυπα». Αν και ο λόγος αυτός είναι πολύ κοντά σε οικολογικά κινήματα τα οποία δεν έχουν σχέση με τη θρησκεία, εδράζεται σε διαφορετικές βάσεις και συγκεκριμένα στην προσέγγιση του φυσικού κόσμου ως δημιουργήματος του Θεού.

Στο πρόγραμμα συμμετείχαν ερευνητές από πολλές χώρες. Πώς αυτή η διευρυμένη εθνογραφική ματιά συνέβαλε στην αποτύπωση της σχέσης μεταξύ επιστήμης και θρησκείας;

Το ερευνητικό πρόγραμμα αποσκοπούσε στο να καταγραφούν οι διάφορες απόψεις της Ορθοδοξίας για τις επιστήμες όπως αυτές εκφράστηκαν γραπτά ή προφορικά στις διάφορες γλώσσες των χωρών με ισχυρούς δεσμούς με την Ορθοδοξία, αλλά και της ορθόδοξης Διασποράς. Για τον λόγο αυτό, το ερευνητικό υλικό κατανεμήθηκε μεταξύ των ερευνητών με βάση τις διαφορετικές γλώσσες των υπό εξέταση πηγών. Σκοπός ήταν το υλικό να είναι προσιτό σε όλους και αξιοποιήσιμο από όλους. Γι’ αυτό χρησιμοποιήσαμε για τα μεταδεδομένα τη σημερινή lingua franca, τα αγγλικά. Με τον τρόπο αυτό νομίζω ότι πετύχαμε την πληρέστερη δυνατή καταγραφή των διαφορετικών και ποικίλων απόψεων που αποτυπώνουν την πολυφωνία της Ορθοδοξίας, πολυφωνία η οποία οφείλεται σε συγκεκριμένους ιστορικούς λόγους.

Ο διάλογος μεταξύ επιστήμης και θρησκείας, ή επιστημών και θρησκειών, έχει μια ιστορικότητα. Έχει, όμως, και ένα παρόν. Πώς η δουλειά των ιστορικών σ’ αυτό το συγκεκριμένο πρόγραμμα συνέβαλε στη σύνδεση παρελθόντος και παρόντος;

Ένας βασικός κανόνας για την κατά το δυνατόν αντικειμενική καταγραφή απόψεων και ιδεών είναι να γίνεται από ερευνητές που δεν εμπλέκονται στις συγκεκριμένες ιδεολογικές διεργασίες. Η ομάδα έργου ανήκε σε ένα ερευνητικό ίδρυμα το οποίο δεν συνδέεται με τη θρησκεία. Η ιστορική έρευνα έχει τους δικούς της κανόνες τεκμηρίωσης, οι οποίοι κάλλιστα εφαρμόζονται στο παρόν. Ένας από τους στόχους της έρευνας ήταν να αναδείξουμε τη σχέση του παρόντος με την Ιστορία, πόσο, δηλαδή, επηρεάζονται οι σημερινές απόψεις από το παρελθόν, ρητά ή άρρητα, και πώς αυτό χρησιμοποιείται ενίοτε ιδεολογικά.

Η καθιερωμένη άποψη είναι ότι επιστήμες και θρησκείες αποτελούν δύο περιοχές με διαφορετικές αναζητήσεις. Το πρόγραμμα ανέδειξε σημεία διεπαφής που κάνουν επίκαιρη αυτή τη σχέση και, αν ναι, με ποιους όρους;

Αρκετά είναι τα σημεία διεπαφής, όπως λέτε. Εντοπίζονται σε δύο μεγάλες περιοχές: την ηθική και τις αξίες από τη μία και τη γνωσιολογία και την επιστημολογία από την άλλη. Για την ηθική, το καταλαβαίνουμε όλοι ότι οι διάφορες ομάδες της κοινωνίας έχουν άλλες προσλαμβάνουσες και απόψεις για το τι είναι ή όχι ηθικό. Οι θρησκείες έχουν και λόγο και άποψη για την ηθική στις επιστήμες, σε ζητήματα που εκτείνονται από τη Βιολογία έως την εκμετάλλευση του περιβάλλοντος περνώντας από την Τεχνητή Νοημοσύνη. Όσο για τη Γνωσιολογία, μια από τις αγωνίες του ανθρώπου παραμένει -και ευτυχώς κατ’ εμέ- η προσπάθεια κατανόησης των βασικών αρχών και των αιτιών του κόσμου. Και σ’ αυτό οι θρησκείες έχουν τη δική τους απάντηση. Ενώ στο παρελθόν θρησκεία και επιστήμες ήταν αλληλένδετες, κι εσείς γνωρίζετε καλύτερα από εμένα, λόγω της έρευνάς σας, τις σχέσεις του Νεύτωνα και των επιγόνων του με τον Χριστιανισμό, σήμερα αποτελούν διακριτές περιοχές. Υπάρχει όμως ένας κοινός λόγος, ένας βασικός διαμεσολαβητής αυτών των περιοχών, κι αυτός είναι η Φιλοσοφία.

Θα υπάρξει συνέχεια του προγράμματος; Ποια είναι τα βασικά ερωτήματα που θα σας απασχολήσουν;

Ευελπιστούμε πως θα υπάρξει συνέχεια. Έχουμε ήδη υποβάλει σχετική ερευνητική πρόταση. Αυτήν τη φορά η έρευνα δεν θα είναι βασισμένη στη γεωγραφική και ανά γλώσσα καταγραφή, αλλά θα εστιάζει στη συστηματικότερη μελέτη στοχευμένων θεματικών περιοχών που αναδείχτηκαν ως τα κομβικά σημεία διεπαφής μεταξύ της Ορθοδοξίας και των επιστημών σύμφωνα με τη χαρτογράφηση που ολοκληρώσαμε τα τρία πρώτα χρόνια. Τα σημεία αυτά είναι η Κοσμολογία, η Τεχνητή Νοημοσύνη, η Βιολογία - Βιοηθική, το περιβάλλον και η εξέλιξη, η Φυσική, η Ψυχολογία - Ψυχανάλυση, οι σχέσεις Φιλοσοφίας και Θεολογίας, η ιστορία των τρόπων αλληλεπίδρασης Ορθοδοξίας και επιστημών.

Δημήτρης Πετάκος

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL