Του Χρήστου Τεάζη*
Η επικράτηση του Ναι στο δημοψήφισμα της 16ης Απριλίου 2017 αποτέλεσε ορόσημο για την Τουρκία για τον λόγο ότι επικράτησε η νοοτροπία της 2ης ομάδας της 1ης Εθνοσυνέλευσης και, με πολιτικό εκφραστή το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης, παγιώνει και επίσημα τις νέες κόκκινες γραμμές του τουρκικού κράτους καθιερώνοντας το κόμμα ως κρατικό, παίρνοντας τη θέση του Λαϊκού Ρεπουμπλικανικού Κόμματος, μέσω του οποίου εξεφράσθη η 1η ομάδα της 1ης Εθνοσυνέλευσης, της ομάδας της οποίας η νοοτροπία αποτέλεσε τον ιδρυτικό πυρήνα της τουρκικής δημοκρατίας του 1923.
Ποιες ήταν όμως οι παλαιές κόκκινες γραμμές της «παλαιάς» Τουρκίας και ποιες οι νέες κόκκινες γραμμές της «νέας» Τουρκίας του τουρκικού κράτους;
Η αρχή της κοσμικότητας
Η πρώτη κόκκινη γραμμή είναι η η αρχή της κοσμικότητας. Η τουρκική δημοκρατία του 1923 υιοθέτησε το ευρωπαϊκό μοντέλο κοσμικότητας και ειδικότερα το γαλλικό (laicite). Σύμφωνα με αυτήν η διάδοση ή υιοθέτηση των δυτικών αξιών όπως αυτές νοηματοδοτήθηκαν με τον Διαφωτισμό, επιβάλλονταν άνωθεν δηλαδή θεσμικά. Δηλαδή το κράτος αναγνωρίζεται ως ο θεσμός διαμόρφωσης της ταυτότητας του πολίτη και του κοινωνικού συνόλου γενικότερα περιθωριοποιώντας τη θρησκεία από τη δημόσια σφαίρα και περιορίζοντάς τη στην ιδιωτική.
Με την ίδρυση της τουρκικής δημοκρατίας τον θεσμικό ρόλο του θεματοφύλακα διάδοσης των δυτικών αξιών στην κοινωνία επωμίσθηκε ο θεσμός του στρατού, ο οποίος, δρώντας καθαρά στο ευρωπαϊκό πλαίσιο, θεωρούσε ότι το άτομο στον δημόσιο βίο θα πρέπει να συμπεριφέρεται με βάση τις δυτικές αξίες του Μουσταφά Κεμάλ, ενώ η άσκηση των θρησκευτικών του καθηκόντων θα περιορίζεται στον ιδιωτικό βίο.
Όμως εδώ παρατηρείται ένα οξύμωρο σχήμα. Παρ' όλο που απαγορευόταν η ανάμειξη της θρησκείας στην πολιτική η νομιμοποίηση του καθεστώτος περνούσε μέσα από τη θρησκεία. Για παράδειγμα ο τουρκικός Στρατός θεωρείται ως στρατός του Προφήτη (Mehmetcik), ο Τούρκος στρατιώτης που σκοτώνεται στις συγκρούσεις με τους Κούρδους λέγεται μάρτυρας (sehit), δηλαδή ότι συμμετέχει σε ιερό πόλεμο και πεθαίνει στο όνομα του Αλλάχ.
Αυτός που επιζεί από τον ιερό πόλεμο, δηλαδή ο βετεράνος, αποκτά τον τίτλο του Γκαζή (Gazi). Αυτό σημαίνει ότι η ευρωπαϊκού τύπου κοσμικότητα υιοθετούνταν ως επί το πλείστον από τα ανώτατα κοινωνικά στρώματα χωρίς να βρίσκει εφαρμογή σε μεγάλο τμήμα του πληθυσμού.
Αυτή η "αποξένωση"’ του πληθυσμού από τις δυτικές αξίες έλαβε τέλος την περίοδο της διακυβέρνησης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης το 2002. Την περίοδο από το 2002 και μετά άρχισε να εφαρμόζεται ο αμερικανικός τύπος εκκοσμίκευσης, δηλαδή ο σεκιουλαρισμός. Σύμφωνα με αυτόν κινητήριος μοχλός εκσυγχρονισμού δεν είναι ένας οποιοσδήποτε θεσμός και στη συγκεκριμένη περίπτωση ο στρατός, αλλά η ίδια η κοινωνία, και η θρησκεία αποκτά μια διακριτότητα στον δημόσιο βίο.
Η ολοένα αυξανόμενη παρουσία της θρησκείας σε όλες τις εκφάνσεις του δημόσιου βίου δεν σημαίνει ότι η κοινωνία της Τουρκίας ισλαμοποιείται, αντιθέτως το ισλάμ αρχίζει να εκκοσμικεύεται, δηλαδή να προτεσταντοποιείται. Με άλλα λόγια οι δυτικές αξίες, και συγκεκριμένα οι αμερικανικές εισχώρησαν με ένα ισλαμικό κάλυμμα στην κοινωνία εκκοσμικεύοντας το περιεχόμενο του ισλάμ.
Αυτό μπορούμε να το διαπιστώσουμε με τη διεύρυνση της καταναλωτικής βάσης όπου με την ίδρυση σχεδόν σε κάθε γειτονιά και ενός εμπορικού κέντρου οι ισλαμιστές άρχισαν να υιοθετούν την αμερικανική κουλτούρα, με την εμφάνιση των αντικαπιταλιστών μουσουλμάνων μιας ομάδας η οποία θεωρεί ότι ο Αλλάχ είναι με το προλεταριάτο, βάζοντας στο λεξιλόγιο των μουσουλμάνων όρους όπως κεφάλαιο, προλεταριάτο, ταξική πάλη... Μια θρησκεία που συζητά με όρους ταξικούς πόσο μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι παραδοσιακή;
Η εμφάνιση των ομοφυλόφιλων μέσα στο Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης (ΑΚ LGBT), είναι ένα ακόμα δείγμα εκκοσμίκευσης του ισλάμ. Ο πρόεδρος των ΑΚ LGBT Μελήχ Μεσελί τόνισε ότι ένας μουσουλμάνος, μπορεί να είναι και ομοφυλόφιλος. Αυτά τα παραδείγματα είναι ενδεικτικά του γεγονότος ότι το ισλάμ αποκτά έναν διακριτό ρόλο στην κοινωνία και όλα τα κοινωνικά ζητήματα θα συζητιούνται μέσα σε ένα ισλαμικό πλαίσιο.
Ο μετασχηματισμός του πολιτικού συστήματος
Η δεύτερη κόκκινη γραμμή είναι ο μετασχηματισμός του πολιτικού συστήματος. Δηλαδή η μετάβαση από το πολυκομματικό σύστημα στο δικομματικό πολύ κοντά στα αμερικανικά πρότυπα. Το βασικό χαρακτηριστικό είναι ότι ο ιδεολογικός πυρήνας και των δύο τάσεων (Δημοκράτες - Ρεπουμπλικανοί) θα προκύψει μέσα από τις κόκκινες γραμμές, όπως αυτές οριοθετούνται από το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Πώς θα προκύψει το δίπολο; Κατ' αρχάς όλα τα κόμματα μηδενός εξαιρουμένου, δεν θα διατηρηθούν στην υπάρχουσα κατάσταση.
Ήδη το Κόμμα Εθνικιστικής Δράσης διασπάστηκε με την ίδρυση υπό τη Μεράλ Ακσενέρ του κόμματος "ΚΑΛΟ", του οποίου ο πολιτικός λόγος "αγγίζει"’ τα κοινωνικά στρώματα που επιθυμούν τις παλαιές κόκκινες γραμμές. Και συγκεκριμένα: Υποστηρίζει την επιστροφή στην Προεδρευομένη Δημοκρατία, την ανασύσταση της Κεντροδεξιάς και αναφέρεται στον όρο Νοτιοανατολικό ζήτημα.
Για την Προεδρευομένη Δημοκρατία εννοείται επιστροφή στην προτέρα πολιτειακή κατάσταση, ενώ όσον αφορά τον όρο Κεντροδεξιά είναι πολιτικός όρος που χρησιμοποιήθηκε τη δεκαετία του 1990 και εκφράζει την κυριαρχία του Κέντρου (κράτους) επί της Δεξιάς, δηλαδή ισλάμ, διασπώντας το πολιτικά έτσι ώστε να μην υπάρχει ενιαία πολιτική του έκφραση, και τέλος ο όρος Νοτιοανατολικό ζήτημα αποτελούσε τον όρο που χρησιμοποιούσε το τουρκικό κράτος προ του 2002.
Όμως, πιστεύουμε ότι ο πολιτικός λόγος αυτός του "ΚΑΛΟΥ" κόμματος, μπορεί μεν να εκφράζει τις παλαιές κόκκινες γραμμές ωστόσο όμως στο πλαίσιο του δικομματικού συστήματος θα συνενώσει εκείνες τις κοινωνικές ομάδες που εκφράζονταν μέσω των παλαιών κόκκινων γραμμών. Άλλωστε το κόμμα των Γκρίζων Λύκων ενώθηκε με το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης πριν από ένα μήνα περίπου με πρόταση του αρχηγού του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης η συμμαχία να πάρει την ονομασία Τζουμχούρ (Cumhur), δηλαδή Ρεπουμπλικάνοι.
Πιστεύουμε ότι το Ρεπουμπλικανικό Λαϊκό Κόμμα θα συνενωθεί με το ΚΑΛΟ κόμμα της Μεράλ Ακσενέρ αποτελώντας τον Δημοκρατικό πόλο. Όμως αυτοί που θα ηγηθούν και των δύο πόλων θα κινηθούν με βάση τις νέες κόκκινες γραμμές. Η περίπτωση του πρώην Προέδρου της Τουρκικής Δημοκρατίας Αμπντουλάχ Γκιούλ είναι χαρακτηριστική. Η κριτική που κάνει κατά καιρούς στην κυβέρνηση δεν άπτεται τον πυρήνα των κόκκινων γραμμών, αλλά σε ζητήματα βελτίωσης του συστήματος "αγγίζοντας" τα στρώματα εκείνα του πληθυσμού που ζητούν δικαιοσύνη και κράτος δικαίου, δηλαδή τη Δημοκρατική πτέρυγα. Καταλήγοντας το Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης δεν αποτελεί κόμμα, γιατί μέχρι τις εκλογές του 2019 δεν θα υφίσταται ως κόμμα, μιας και θα έχει διασπαστεί μαζί με τα άλλα κόμματα, αλλά είναι η νοοτροπία που θα κυριαρχήσει για τις επόμενες δεκαετίες στην Τουρκία.
* Ο Χρήστος Τεάζης είναι λέκτορας στο Τμήμα Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου της Άγκυρας
