Του Γκίντεον Ράχμαν
Η Αμερική έχει συνηθίσει να πρωτοπορεί στα παγκόσμια ρεύματα. Αλλά πολύ πριν υποσχεθεί ο Ντόναλντ Τραμπ ότι «θα ξανακάνει την Αμερική μεγάλη», η Κίνα, η Ρωσία και η Τουρκία είχαν ήδη κάνει μόδα τον νοσταλγικό εθνικισμό.
Η κινεζική εκδοχή της υπόσχεσης που έδωσε ο κύριος Τραμπ ήταν ανάλογη της δέσμευσης που ανέλαβε το 2012 ο πρόεδρος Σι Τζι Πινγκ να ηγηθεί μιας «μεγάλης αναγέννησης του κινεζικού λαού». Την ίδια χρονιά, ο Βλαντίμιρ Πούτιν επέστρεψε στο Κρεμλίνο ως πρόεδρος και έθεσε σε εφαρμογή ένα εθνικό σχέδιο το οποίο συνοψίζεται εύκολα ως «ξανακάνουμε τη Ρωσία μεγάλη». Εν τω μεταξύ, στην Τουρκία, ο πρόεδρος Ταγίπ Ερντογάν αναζητά εθνική έμπνευση στις δόξες της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Το πολιτικό κλίμα που επικρατεί στην Κίνα, την Τουρκία και τη Ρωσία αποτελεί μια ξεκάθαρη προειδοποίηση για τους κινδύνους από τον νοσταλγικό εθνικισμό. Και στις τρεις αυτές χώρες η λαχτάρα για την αποκατάσταση του εθνικού μεγαλείου συνδυάζεται με κυβερνητικές εκστρατείες εναντίον ξένων εχθρικών δυνάμεων και με έμφαση σε εχθρούς του έθνους στο εσωτερικό.
Οι ισχυροί θεσμοί της Αμερικής και η ελευθεροτυπία θα δυσκολέψουν τον νοσταλγικό εθνικισμό του κυρίου Τραμπ να καταστείλει την εσωτερική πολιτική αντίθεση περισσότερο από τους προέδρους Πούτιν, Σι και Ερντογάν. Αλλά η ιδέα ότι οι δημοκρατίες έχουν κατά κάποιον τρόπο ανοσία σε ηπιότερες μορφές αναγέννησης του νοσταλγικού εθνικισμού αποδείχθηκε λανθασμένη. Αρκεί να δείτε την Ιαπωνία, την Ινδία, την Ουγγαρία και τη Βρετανία.
Ο πρωθυπουργός της Ιαπωνίας Σίνζο Άμπε ηγείται μιας ενεργητικής εκστρατείας για εθνική αναγέννηση. Εμπνέεται από την αποκατάσταση της αυτοκρατορικής εξουσίας από τον αυτοκράτορα Μέιτζι τον 19ο αιώνα, που ανέδειξε τη χώρα σε ηγέτιδα δύναμη στην Ασία. Στην Ινδία, ο πρωθυπουργός Ναρέντνα Μόντι είναι επικεφαλής ενός ινδουιστικού εθνικιστικού κινήματος το οποίο θέλει να εκσυγχρονίσει την Ινδία, ενώ επικαλείται ταυτόχρονα το δοξασμένο και ενίοτε μυθολογικό παρελθόν. Στην Ουγγαρία, ο Βίκτορ Όρμπαν είναι ένας εθνικιστής ο οποίος λαχταρά τα εδάφη που έχασε η χώρα του μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Υπάρχει όμως και το Brexit. Ο νοσταλγικός εθνικισμός έπαιξε τον δικό του ρόλο στην απόφαση της Βρετανίας να φύγει από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η έμφαση που έδωσε το στρατόπεδο του Brexit σε «Παγκόσμια Βρετανία» απευθυνόταν στις μνήμες της εποχής που το Ηνωμένο Βασίλειο ήταν μια κυρίαρχη παγκόσμια δύναμη, όχι απλά μέλος ενός κλαμπ 28 βρετανικών χωρών.
Καθώς η Ρωσία, η Κίνα, οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ιαπωνία και η Ινδία υιοθετούν μορφές νοσταλγικού εθνικισμού, φαίνεται δελεαστικό να θεωρηθεί το φαινόμενο γενικευμένο και ως εκ τούτου όχι αξιοσημείωτο. Αλλά αυτό θα ήταν λάθος. Οι περισσότερες δυτικές δημοκρατίες δεν έχουν ακόμη ακολουθήσει το ρεύμα. Ο Καναδάς, η Αυστραλία και οι περισσότερες χώρες της Ε.Ε. δεν έχουν υποκύψει στον εθνικισμό. Η Γαλλία είναι ευάλωτη. Το Εθνικό Μέτωπο της Μαρίν Λεπέν αποτελεί ένα κλασικό παράδειγμα κόμματος του νοσταλγικού εθνικισμού. Αλλά στην άλλη όχθη του Ρήνου δύσκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι κάποιο κόμμα θα έκανε μια επιτυχημένη εκστρατεία με το σύνθημα «Να κάνουμε μεγάλη τη Γερμανία ξανά».
Σε πολλές χώρες όπου αποκτά ερείσματα ο νοσταλγικός εθνικισμός παραμένει μια καινούργια δύναμη. Στη Βρετανία και στις ΗΠΑ, οι περισσότερο επιτυχημένοι πολιτικοί ήταν, μέχρι πρόσφατα, εκείνοι που κοίταζαν στο μέλλον. Ο Μπιλ Κλίντον έλεγε ότι ήθελε να κατασκευάσει μια «γέφυρα προς τον 21ο αιώνα» και ο Μπάρακ Ομπάμα μιλούσε προεκλογικά για «ελπίδα και αλλαγή». Στη Βρετανία ο Τόνι Μπλερ μουρμούριζε για μια “Cool Britannia”, ενώ ο Ντέιβιντ Κάμερον περιέγραφε τον εαυτό του ως έναν εκσυγχρονιστή Συντηρητικό που ήταν άνετος με τη σημερινή κοινωνία. Ακόμη και η Ρωσία, πριν από την εποχή Πούτιν, φαινόταν ότι ενδιαφερόταν περισσότερο να δημιουργήσει ένα καινούργιο μέλλον, παρά να ανακτήσει την αυτοκρατορική δόξα του παρελθόντος.
Τι συνέβη λοιπόν; Μια οικεία, εύκολη εξήγηση είναι η παγκοσμιοποίηση. Τα εξαρθρωτικά αποτελέσματα του παγκόσμιου καπιταλισμού, στα οποία περιλαμβάνονται η μαζική μετανάστευση και η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, έχουν πιθανώς μεγαλώσει την απήχηση της νοσταλγίας για ένα περισσότερο σταθερό, ομοιογενή και εθνοκεντρικό παρελθόν. Η αναγέννηση του εθνικισμού σε μια χώρα μπορεί να προκάλεσε την άμιλλα κάπου αλλού. Ο κύριος Τραμπ επικαλέστηκε την έμπνευση του Brexit - και είναι επίσης σταθερός θαυμαστής του κύριου Πούτιν.
Ένας λόγος που έχει εξεταστεί λιγότερο για την αναζωπύρωση του νοσταλγικού εθνικισμού θα μπορούσε ίσως να είναι η μετατόπιση της πολιτικής και οικονομικής ισχύος από τη Δύση προς την Ασία. Μια αίσθηση ότι ο πλούτος και το παγκόσμιο κύρος των ΗΠΑ διαβρώνονται από την υπόσχεση του κυρίου Τραμπ ότι θα ξανακάνει την Αμερική μεγάλη. Σε αναδυόμενες δυνάμεις της Ασίας, όπως η Κίνα και η Ινδία, η μετατόπιση της παγκόσμιας ισχύος έχει εμπνεύσει φιλοδοξίες για αναβίωση του εθνικού και πολιτισμικού μεγαλείου το οποίο είχε επισκιαστεί κατά την εποχή του δυτικού ιμπεριαλισμού.
Οι πατριωτικές επικλήσεις του παρελθόντος αποτελούν συνηθισμένη πρακτική της πολιτικής ρητορείας σε όλο τον κόσμο. Ο νοσταλγικός εθνικισμός γίνεται επικίνδυνος μόνο όταν ολισθαίνει σε κατασκευή μύθων και σε εχθρότητα απέναντι στους ξένους. Σε αυτό το σημείο οι πιθανότητες μιας σύγκρουσης μεταξύ αντίπαλων εθνικιστικών ιδεολογιών αυξάνονται. Η πιθανότητα μιας σύγκρουσης μεταξύ του αμερικανικού και του κινεζικού εθνικισμού στον Ειρηνικό Ωκεανό φαίνεται πως έχει αυξηθεί μετά την εκλογή του κυρίου Τραμπ.
Είναι πάντοτε πολύ ευκολότερο για τους νοσταλγούς εθνικιστές να επικεντρώνουν στα λάθη που έκαναν οι ξένοι, παρά να αντιμετωπίζουν με εντιμότητα την περίπλοκη ιστορία των δικών τους εθνών. Είναι χαρακτηριστικό ότι ούτε ο κύριος Πούτιν ούτε ο κύριος Σι συζητούν για τα εγκλήματα εκείνων των μεγάλων δημιουργών των εθνών, του Στάλιν και του Μάο. Ο νοσταλγικός εθνικισμός έγινε της μόδας και σε άλλες εποχές που είναι κάθε άλλο παρά ενθαρρυντικές. Τη δεκαετία του 1930 η Ιταλία του Μουσολίνι επικαλέστηκε τη δόξα της αρχαίας Ρώμης, ενώ οι ναζί εμφανίστηκαν ως κληρονόμοι των Τευτόνων ιπποτών της μεσαιωνικής Ευρώπης.
Η Ιστορία μπορεί όντως να αποτελέσει έμπνευση για εκείνους που ποθούν την εθνική αναγέννηση - στην Αμερική και αλλού. Θα πρέπει να αποτελεί επίσης προειδοποίηση.
