Του Γιάννη Αμανατίδη*
Σε μια πρώτη προσπάθεια προσέγγισης της πρόσφατης διένεξης της Ρωσικής Εκκλησίας με το Οικουμενικό Πατριαρχείο θα πρέπει να γίνουν καταρχήν κατανοητές οι διεργασίες που συντελούνται τόσο σε εκκλησιαστικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο αναφορικά με το ουκρανικό ζήτημα.
Σε αυτές το παρελθόν διαδραματίζει έναν σημαίνοντα ρόλο, πρωτίστως στη διαδικασία λήψης αποφάσεων σε εκκλησιαστικά θέματα, η οποία δεν συνάδει ίσως με τον σύγχρονο τρόπο λήψης των πολιτικών αποφάσεων.
Εκκλησιαστικός και πολιτικός χρόνος
Οι περισσότεροι από τους μη επαΐοντες είναι δύσκολο να αντιληφθούν ότι ο εκκλησιαστικός χρόνος δεν τρέχει όπως ο πολιτικός και ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία τόσο σε θέματα πίστεως όσο και σε θέματα διοίκησης λειτουργεί με όρους αιώνων και όχι 5-10 ή και 20 χρόνων. Τα εκκλησιαστικά ζητήματα λειτουργούν σε βάθος αιώνων, όχι στον άμεσο πολιτικό χρόνο, όπως πολλές φορές θα θέλαμε.
Αυτό θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε ότι η χρήση του όρου "σχίσμα" είναι περισσότερο κατανοητή όταν προβληθεί μέσα στα συμφραζόμενα του παρελθόντος και όχι μέσα στα συμφραζόμενα του παρόντος. Γι' αυτό και είναι υπερβολικό να μιλάμε για «σχίσμα» μεταξύ Φαναρίου και Μόσχας.
Η γνώση του πρόσφατου παρελθόντος, όταν η πολιτική κατάσταση του 20ού αιώνα επηρέαζε και την εκκλησιαστική πολιτική του Πατριαρχείου Μόσχας, συνάδει σε πολλά σημεία με την ιστορική διαπίστωση ότι η εκκλησιαστική πορεία της Ρωσικής Εκκλησίας είναι περισσότερο συνδεδεμένη με τις προθέσεις και τις επιδιώξεις των πολιτικών ηγετών του ρωσικού λαού παρά με καθαρά εκκλησιολογικά ή άλλα θρησκευτικά κριτήρια.
Αυτό γίνεται εύκολα κατανοητό όταν δει κανείς και μελετήσει τα αιτήματα που εστάλησαν κατά καιρούς από τους τσάρους, τους τότε πολιτικούς ηγέτες του ρωσικού λαού, προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο, τα οποία, στην ουσία, ζητούσαν -αν δεν παρακαλούσαν- για την απόδοση της αυτοκεφαλίας ή αναγνώριση πατριαρχικής τιμής.
Και αυτό δεν αφορά μόνο τους ορθόδοξους Ρώσους, αλλά και πολλές άλλες ορθόδοξες εθνότητες, οι οποίες, όταν αφυπνίστηκε η εθνική τους συνείδηση ή απέκτησαν αυτόνομη κρατική υπόσταση, αναζητούσαν και την εν μέρει ανεξαρτησία τους από ευρύτερους εκκλησιαστικούς θεσμούς, όπως συνέβη και με την ελλαδική Εκκλησία.
Πάντοτε, όμως, οι αποφάσεις για την αυτονομία στην εκκλησιαστική διοίκηση και τα όριά της εκδιδόταν με πολλή περίσκεψη από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο ενεργούσε ανέκαθεν με κριτήριο την συνετότερη διαποίμανση των ορθόδοξων πληθυσμών.
Το δικαίωμα του Πατριαρχείου
Κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει το "κανονικό", όπως ονομάζεται στην εκκλησιαστική ορολογία, δικαίωμα που έχει το Οικουμενικό Πατριαρχείο για τα ζητήματα αυτά, αφού όλες οι ορθόδοξες κατά τόπους Εκκλησίες σε αυτό προσέβλεπαν και σε αυτό προσβλέπουν μέσα στην ιστορική τους διαδρομή.
Ακόμη και το ίδιο το Πατριαρχείο Ρωσίας την αυτοκεφαλία του και την όποια αυτονομία έχει, ακόμη και την πατριαρχική τιμή που του αποδίδεται, την έχει κατόπιν αιτήματος των πολιτικών ηγετών του ρωσικού λαού προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο και κατόπιν συγκεκριμένης απόφασής του, η οποία περιέχει τόσο τα όρια όσο και τις προϋποθέσεις.
Γι' αυτό, όπως επεσήμανα παραπάνω, το σημερινό ζήτημα της Ουκρανικής Εκκλησίας δεν μπορεί να ερμηνευθεί και να γίνει κατανοητό στην χρονική κλίμακα των τελευταίων δεκαετιών, αλλά σε βάθος χρόνων και αιώνων, όταν παραχωρήθηκε, για συγκεκριμένους πολιτικούς και εκκλησιαστικούς λόγους, το δικαίωμα στον Πατριάρχη Μόσχας να χειροτονεί τους μητροπολίτες Κιέβου αλλά να μνημονεύεται το όνομα του Οικουμενικού Πατριάρχη.
Τα εκκλησιαστικά ζητήματα είναι πολυσύνθετα και πολλές φορές δυσεπίλυτα καθώς οι ιστορικές τους αναφορές ξεφεύγουν από την άσκηση πολιτικής, που εκ της φύσεώς της αναφέρεται στο παρόν και στο μέλλον ενός τόπου.
Εμείς ως χώρα παρακολουθούμε αυτά τα ζητήματα, εκτιμούμε τις όποιες επιπτώσεις τους στο παρόν και στο μέλλον της πατρίδας μας, αλλά δεν μπορούμε -και δεν θέλουμε- να μπούμε στην εκκλησιαστική τους προοπτική.
Έκφραση διαμαρτυρίας
Επαναλαμβάνω ότι η λέξη "σχίσμα" είναι υπερβολική για να χαρακτηρίσει την παρούσα κατάσταση. Πρόκειται περισσότερο για μια έκφραση διαμαρτυρίας μιας πληθυσμιακά μεγάλης Ορθόδοξης Εκκλησίας, μια διάρρηξη των σχέσεών της με το Οικουμενικό Πατριαρχείο, όπως έγινε στο πρόσφατο παρελθόν, πολλές φορές με πρωτοβουλία της Μόσχας.
Πάντως, πρέπει να σημειωθεί ότι όσες φορές η Ρωσική Εκκλησία προκάλεσε τέτοιου είδους ρήγματα, αυτά θεραπεύθηκαν γρήγορα. Γι' αυτόν τον λόγο εκτιμώ ότι το Οικουμενικό Πατριαρχείο δεν έχει προχωρήσει σε καμία κίνηση εναντίον του Πατριαρχείου Μόσχας. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο έχει την ιστορική παράδοση της υπομονής και της σύνεσης και είναι συνηθισμένο σε μονομερείς κινήσεις επιμέρους ορθοδόξων Εκκλησιών.
Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, συνεπές προς τη μακραίωνη παράδοσή του, δέχθηκε και δέχεται συνεχείς εκκλήσεις, ως το μόνο που έχει το δικαίωμα -όσον αφορά την κανονικότητα και το τι συμβαίνει στις ανά τον κόσμο τοπικές ορθόδοξες Εκκλησίες- να αντιμετωπίσει το ζήτημα της ενότητας της ορθόδοξης Εκκλησίας στην Ουκρανία.
Προσωπική μου εκτίμηση είναι ότι οι αποφάσεις του λαμβάνονται επειδή ακριβώς διαβλέπει ότι η μέχρι σήμερα επικρατούσα κατάσταση στην Ουκρανία είναι απογοητευτική και οι τοπικές ορθόδοξες κοινότητες τελούν υπό πλήρη σύγχυση και διάσπαση.
* Ο Γιάννης Αμανατίδης είναι βουλευτής Α' Θεσσαλονίκης του ΣΥΡΙΖΑ και πρώην υπουργός
