Του Κώστα Προμπονά*
Το Κέντρο Ανάπτυξης Εκπαιδευτικής Πολιτικής της ΓΣΕΕ παρουσίασε την έκθεση για το 2017-18. Και τι ακριβώς μας λέει; Ότι απευθύνουμε τη διδασκαλία μας δυστυχώς σε ένα ελάχιστο υποσύνολο. Ουσιαστικά, η σχολική τάξη αποτελείται πια από ανόμοιους πληθυσμούς παιδιών με διαφορετικές ανάγκες. Παράδειγμα το Νηπιαγωγείο Πυργίου στα Μαστιχοχώρια: Γονείς, Έλληνες και ξένοι, που έχουν μεταναστεύσει στο χωριό για να εργαστούν στις φυτείες μαστιχόδεντρων, με το 65% των νέων εγγραφών να έχει αλλοδαπό γονέα, με γεωμετρική αύξηση των διαγνωσμένων από δημόσιο φορέα μαθησιακών δυσκολιών, με μόνο το 5% των μαθητών να έχει κουλτούρα εκπαίδευσης σε παιδικό σταθμό, με το 30% μονογονεϊκές οικογένειες. Αν απευθύνεις τη διδασκαλία μόνο στα δύο παιδιά που έχουν στο δωμάτιό τους παιδικά βιβλία, οι ανισότητες γίνονται πολύ μεγαλύτερες και αποθαρρυντικές για την εκπαιδευτική πορεία των παιδιών. Είναι σαν να διαθέτεις ένα μέγεθος παπούτσια για όλα ανεξαιρέτως τα παιδιά, εν ονόματι της ισότητας και της ομοιομορφίας. Θα καταλήξεις ότι κάποια παιδιά που μπορούν θα αγοράσουν τα δικά τους και μερικά που δεν μπορούν θα κυκλοφορούν ξυπόλυτα. Αυτό συμβαίνει, πιστεύω, όχι μόνο στο Νηπιαγωγείο αλλά και με τη συνολική εκπαίδευση.
Η πρόκληση, και σήμερα περισσότερο από ποτέ, δεν είναι τι θα κάνουμε με τους «πρώτους», αλλά τι θα κάνουμε με τους «έσχατους». Το προοδευτικό και ουσιαστικό σύγχρονο κριτήριο για τα εκπαιδευτικά συστήματα είναι αν μειώνουν στο εσωτερικό τους τις ανισότητες. Κι εδώ είναι το μεγάλο στοίχημα: Πώς το σχολείο θα ενδυναμώνει τις φτωχές οικογένειες, πώς θα «γεύονται» το δημόσιο σχολείο τα παιδιά ώστε να μην απογοητευθούν και στρέψουν τα νώτα τους;
Ποιος είναι ο σημερινός ρόλος της εκπαίδευσης; Μιλώντας για την Ελλάδα, δεν μπορείς να παρακάμψεις την κρίση. Πριν από αυτήν, το πνεύμα της διδασκαλίας και οι βαθιές νοοτροπίες, ήταν δασκαλοκεντρικές, προσαρμοσμένες στις ανάγκες των εκπαιδευτικών μάλλον παρά των παιδιών. Αλλά τώρα, όταν το μόνο μέλλον που διακρίνουν, για παράδειγμα, οι Χιώτες για τα παιδιά τους είναι η εργασία στη θάλασσα ή στα μαστιχόδεντρα, η εκπαίδευση έχει πάψει να τροφοδοτεί την κοινωνία με πολιτισμικό και συμβολικό κεφάλαιο. Τι να τα κάνεις τα πτυχία όταν σου προσφέρει ο Έλληνας εργοδότης 500 ευρώ; Aν η εκπαίδευση έχει σταματήσει να είναι το ασανσέρ που επιτρέπει την κοινωνική άνοδο, τότε κάποιοι θα αμφισβητούν και τον δημόσιο ρόλο της. Το βλέπουμε και στον γεμάτο από καταγγελίες κηδεμόνων «τοίχο» των ιντερνετικών κοινωνικών δικτύων: Πάρα πολλοί γονείς αμφισβητούν τον επαγγελματισμό των εκπαιδευτικών, διεκδικούν το δικαίωμα να αποφασίζουν σε ποιο σχολείο θα πηγαίνουν το παιδί τους, καταστρατηγώντας τα γεωγραφικά όρια που ορίζουν οι δημοτικές αποφάσεις.
Γιατί, όµως, χρειάζεται να επιμένουμε στη δημόσια εκπαίδευση; Διότι αν έξω από τη σχολική αίθουσα βλέπουμε την ανισότητα ολοένα να αυξάνεται, εμείς οι δάσκαλοι δεσμευόμαστε από αξίες. Αυτός είναι ο ρόλος μας, να θέλουμε μείωση των ανισοτήτων. Η δημόσια εκπαίδευση οφείλει να λειτουργεί ως αντίδοτο, ως αντισταθμιστικός μηχανισμός. Προπάντων ο/η εκπαιδευτικός εργάζεται με ένα σκοπό: Να μη διαρραγεί η στοιχειώδης ενότητα της κοινωνίας. Ας μην έχουμε όμως και αυταπάτες. Τέτοιος στόχος υπηρετείται κυρίως με κρατικές πολιτικές ανάταξης της ανισότητας.
Καθώς, επιτέλους, για πρώτη φορά το υπουργείο Παιδείας είναι αποφασισμένο να συγκλίνει με τα πετυχημένα παραδείγματα ευρωπαϊκών χωρών που συστηματικά σκοράρουν υψηλά στους διεθνείς διαγωνισμούς PISA υλοποίησε μια θεαματική νομοθετική αλλαγή. Ο στρατηγός θα είναι ο σύλλογος διδασκόντων κάθε σχολείου που καλείται να αναλάβει τον πολύ απαιτητικό σχεδιασμό του καινούργιου, επινοητικού, ρόλου. Πρόκειται για την κορυφαία λειτουργία που επιφυλάσσει η συντεταγμένη Πολιτεία προς τους εκπαιδευτικούς, τους οποίους για πρώτη φορά αναγνωρίζει ως επαγγελματίες (professionals). Η εκπαιδευτική κοινότητα μετατρέπεται σε μια αυτόνομη, παραγωγική, βαθιά εξερευνητική κοινότητα. Στη θέση της ομοιότητας και των ενιαίων ρυθμίσεων μπαίνει ο πειραματισμός, στη θέση των βεβαιοτήτων η εξερεύνηση μέσα από τη δικτύωση παρά την ιεραρχία. Το γενεσιουργό πρόταγμα θα είναι οι πολιτικές ενδυνάμωσης των αδυνάμων, μέσα από δημοκρατικές πρακτικές μέσα στις σχολικές αίθουσες, χωρίς αυταρχικούς πατερναλισμούς, γιατί ζητάμε εκκολαπτόμενους Ευρωπαίους πολίτες. Είναι μια ιδέα η οποία έχει δώσει τους πρώτους καρπούς στη Γαλλία αλλά και την Αγγλία. Η επινοητική εκπαίδευση, μέσα από την αυθεντική συμμετοχή και τον τολμηρό πειραματισμό της ίδιας της σχολικής κοινότητας, θα πρέπει να συνοδεύεται από αντίβαρα και ισορροπίες, όπως οι εθνικοί στόχοι για το τι αναμένεται να έχει κατακτήσει ο μαθητής στους ποικίλους εγγραμματισμούς που χρειάζονται για να συμμετέχει με πληρότητα ως πολίτης σε μια ευρωπαϊκή δημοκρατία. Γιατί δεν είναι δεξιά πρακτική αλλά, αντιθέτως, έχει υιοθετηθεί από εξελιγμένα κράτη, με λιγότερο κραυγαλέες ανισότητες, όπως η Φιλανδία, η Ιαπωνία, το Βέλγιο και η κοντινή μας Κύπρος, η προτυποποίηση των άριστων πρακτικών. Η διάχυσή τους στα σχολεία είναι αδήριτη ανάγκη και η αξιολόγηση δομών και αναλυτικών προγραμμάτων εκ των ων ουκ άνευ. Και ακόμα, ο εκπαιδευτικός οφείλει «να τα δίνει όλα» μέσα στην τάξη - η εκμετάλλευση του διαθέσιμου διδακτικού χρόνου είναι αναγκαία μέχρι τελευταίου λεπτού στο σχολείο. Ένα σχολείο, όπου κάθε έπιπλο, βιβλίο, εποπτικό μέσο, ακόμα και φυτό του σχολικού κήπου, πρέπει να το νιώθουμε ως δική μας περιουσία - και τυχόν ζημιά του, προσωπικό τραύμα και απώλεια.
Η πολιτική της συμπερίληψης
Και με τις νέες προοπτικές που ανοίγει ο επινοητικός ρόλος του σχολείου, επείγει το άνοιγμα της συνδικαλιστικής ατζέντας στα σημαντικά διακυβεύματα για τα σχολεία - αναχώματα στην εκπαιδευτική ανισότητα. Θα χρειαστούμε τη δημιουργία ενός δικτύου ευάλωτων σχολείων όπου θα ανταλλάσσονται καλές πρακτικές σε μια ανοιχτή ηλεκτρονική πλατφόρμα, ένα διαδικτυακό φόρουμ, όπου όλοι, και εμείς και οι γονείς, και οι σχολικοί σύμβουλοι, θα εκθέτουν προγράμματα σπουδών και θα υποστηρίζουν επιχειρηματολογίες χωρίς ex cathedra απόψεις και ιεραρχίες. Τα σχολεία θα μπορούν να ανταλλάσσουν λογοδοσίες, εσωτερικούς κανονισμούς, hidden curricula, χωρίς λογοκρισία και υποκρισίες. Έμφαση θα δίνεται στα τοπικά εκπαιδευτικά οικο-συστήματα.
Ένα ζήτημα όπου επείγει ο εξορθολογισμός είναι η βελτίωση του αλγορίθμου από τον οποίο προκύπτει η ευεργετική ιδιότητα ΖΕΠ (Ζώνη Εκπαιδευτικής Προτεραιότητας) - σε κάποια σχολεία έχει απονεμηθεί προνομιακά ενώ κάποια άλλα έχουν οξύτερες εκπαιδευτικές ανισότητες. Αν στο παρελθόν οι όροι ήταν αδιαφανείς και επικράτησαν πελατειακές λογικές, ενώ τα σχολεία στην αγροτική ύπαιθρο υπέφεραν, σήμερα οι συνδικαλιστές καλούνται να συνδιαμορφώσουν τα κριτήρια: Η ΖΕΠ πρέπει, σε τελική ανάλυση, να προκύπτει από εξίσωση η οποία θα αφορά το ποσοστό παιδιών με γονείς οικονομικούς μετανάστες, αλλοδαπούς, αρχηγούς μονογονεϊκών οικογενειών, πολύτεκνους, ανέργους, και ασθενείς με συστηματικά νοσήματα.
Οι πολιτικές ανάταξης των άνισων εκπαιδευτικών ευκαιριών δεν σκόνταφταν διαχρονικά μόνο στην αδράνεια αλλά και σε μωροφιλοδοξίες στελεχών που είχαν την ισχύ να αναιρέσουν προοδευτικές πολιτικές. Έτσι προέκυπταν οι παλιότερες, όχι σπάνιες, διοικητικές αυθαιρεσίες. Ήταν, σε αμέτρητες περιπτώσεις, ο δάσκαλος της υπερορίας, η νηπιαγωγός, σε ένα αιθουσάκι με 30 παιδιά, σε ένα σχολείο υπαίθρου όπου κανένα παιδί δεν έφτασε να γίνει δικηγόρος, πολιτευτής, να στελεχώσει την ελίτ της τοπικής τουλάχιστον κοινωνίας. Παιδιά με τεράστιο λειτουργικό αναλφαβητισμό. Και ευάριθμοι σχολικοί σύμβουλοι στοίβαζαν 3-4 δασκάλους για 20 αστόπαιδα των σχολείων που «όλως τυχαίως» φιλοξενούσαν τα παιδιά της κοινωνικής ελίτ του νησιού. Ευτυχώς τώρα και myschool έχουμε -σίγουρα μειώνει την εξόφθαλμη αυθαιρεσία- και έρχονται επιτέλους συνάδελφοι ειδικής αγωγής στην ύπαιθρο και λειτουργεί το κρατικό σύστημα διαγνώσεων για τα παιδιά που δυσκολεύονται. Και τα σχολεία στα κατσάβραχα στελεχώνονται επαρκώς. Ανεξάρτητα αν η έκφραση «κατά προτεραιότητα στελέχωση των δυσπρόσιτων» ενοχλεί βαθιά όσους ταγούς της τοπικής εκπαιδευτικής πολιτικής υπέκυψαν στη διανοητική σύγχυση να νομίζουν ότι οι προσωπικές τους ιδεοληψίες ταυτίζονται με αποτελέσματα στη μάθηση: Αμφίβολοι λίθοι και πλίνθοι και κέραμοι, κατασκευασμένοι στο επιστημονικό εργαστήριο της Εκάλης και του Κολεγίου Αθηνών, που «ζυγίζονται και μετρούνται και ευρίσκονται ελλιπή» όχι μόνο από τους μαχόμενους δασκάλους αλλά, αλίμονο, και από τους επάρατους διεθνείς διαγωνισμούς όπου πατώνουμε. Γιατί ακριβώς αυτό χρειαζόμαστε. Δοκιμές των αναλυτικών προγραμμάτων σε πειραματικά δημοτικά και νηπιαγωγεία με σταθμισμένο μαθητικό πληθυσμό και όχι παιδιά της ελίτ αλλά και σταθμισμένες, έγκυρες δοκιμασίες που αποδεικνύουν ότι, δείγματος χάριν, το συγκεκριμένο πρόγραμμα αύξησε κατά 30% τη σχολική ετοιμότητα έναντι του άλλου, που δεν διέθετε εξονυχιστικές παρατηρήσεις της κοινωνικής ανάπτυξης κάθε παιδιού. Γιατί, αν την αύξησε μόνο 3%, δεν συμφέρει...
Η πολιτική μιας παιδείας της συμπερίληψης απευθύνεται και οφείλει να απευθύνεται στο σύνολο της κοινωνίας.
* Ο Κώστας Προμπονάς είναι προϊστάμενος στο Νηπιαγωγείο Πυργίου Χίου, μέλος της Ενωτικής Κίνησης Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης
