Βασίλης Τσάφος, Επίκουρος Καθηγητής ΕΚΠΑ
Τον τελευταίο καιρό με αφορμή μια πρόταση για ενίσχυση της διδασκαλίας της νεοελληνικής γλώσσας με παράλληλη κατάργηση της διδασκαλίας των αρχαιοελληνικής στο Γυμνάσιο ξεκίνησε όχι μια συζήτηση αλλά ένας πόλεμος. Πόλεμος ουσιαστικά ιδεολογικός. Και όπως σε κάθε πόλεμο έτσι και εδώ δεν περίσσεψε η ψύχραιμη αντιμετώπιση, η νηφάλια διερεύνηση και κυρίως η συναινετική διάθεση, που θα μπορούσε να οδηγήσει σε νέες αναζητήσεις και γιατί όχι και διαλεκτικές συνθέσεις. Τα ερωτήματα, ωστόσο, καίρια τα περισσότερα, παραμένουν αναπάντητα. Ερωτήματα για τη θέση και τον ρόλο τόσο της αρχαιότητας στη σύγχρονη πραγματικότητα όσο και του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση σε μια πολύ κρίσιμη κοινωνικά και οικονομικά περίοδο.
Τα ζητήματα που προκύπτουν και επιβάλλουν άμεση απάντηση είναι: α) η αρχαιότητα σήμερα ως στοιχείο της πολιτισμικής μας ταυτότητας σε ένα περιβάλλον ρευστότητας των ταυτοτήτων με παράλληλη υπονόμευση της εθνικής κυριαρχίας σε ποικίλα πεδία, β) η δοκιμασία των ανθρωπιστικών σπουδών σήμερα, εν γένει, και το αίτημα να επαναπροσδιορίσουμε το περιεχόμενο των ανθρωπιστικών μαθημάτων και γιατί όχι να επανανοηματοδοτήσουμε και τον ανθρωπισμό στο σύγχρονο πολιτισμικό και εκπαιδευτικό μας πλαίσιο και γ/ ως απόρροια και των προηγούμενων, οι τρόποι με τους οποίους θα διδάξουμε τα αρχαία ελληνικά σήμερα, αφού η κυρίαρχη για δεκαετίες γλωσσοκεντρική αντίληψη μάλλον δεν δίνει απαντήσεις στα προηγούμενα ερωτήματα.
Εάν επιχειρήσουμε να συζητήσουμε αυτά τα ζητήματα, θα μπορέσουμε να ορίσουμε τόσο τους στόχους του μαθήματος όσο και την προσέγγιση εκείνη που θα κινητοποιήσει τους νέους ανθρώπους στο σύγχρονο ελληνικό σχολείο.
Σε ένα τέτοιο πολιτισμικό και εκπαιδευτικό πλαίσιο οι στόχοι δεν μπορούν παρά να αναφέρονται στην πολιτισμική, την ανθρωποκετρική και σε κάποιο βαθμό και τη λογοτεχνική προοπτική του μαθήματος των αρχαίων ελληνικών. Προσεγγίζοντας δηλαδή τα αρχαιοελληνικά κείμενα επιδιώκουμε να ανιχνεύσουμε και να πραγματευτούμε εκείνες τις συντεταγμένες που όχι μόνο καθόρισαν την πολιτισμική εξέλιξη κατά την αρχαιότητα, αλλά και προσδιόρισαν σε σημαντικό βαθμό, μέσα κυρίως από αναβιώσεις και με ποικίλες κάθε φορά στοχεύσεις, τη σύγχρονη πολιτισμική μας ταυτότητα. Παράλληλα μέσα από τα κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας παρακολουθούμε τον άνθρωπο ενώπιον των διλημματικών επιλογών του στις ποικίλες αναζητήσεις του, αλλά και στις όποιες αναδιπλώσεις του, σε μια πορεία αποδέσμευσης από «υπερβατικές» δυνάμεις και αναγνώρισης της προσωπικής του ευθύνης, ατομικά και συλλογικά. Τον «συντροφεύουμε» έτσι στην προσπάθειά του να συνειδητοποιήσει και να αξιοποιήσει, να επεκτείνει ή ίσως ακόμη και να υπερβεί τις δυνατότητές του. Στα αρχαιοελληνικά τέλος γραμματειακά είδη θα βρούμε βασικούς αρχέτυπους της μεταγενέστερης λογοτεχνίας σε συνδυασμό με θεμελιώδεις μυθοποιητικούς και μυθοπλαστικούς λογοτεχνικούς τόπους. Πρόκειται για στόχους παιδευτικούς, που όμως δεν φάνηκε να μας απασχολούν στη συζήτηση που ξεκίνησε.
Όσο για την προσέγγιση αναζητούμε εκείνη που μπορεί να υπηρετήσει αυτούς τους στόχους και μπορεί να μας φέρει μπροστά σε έναν διαφορετικό αρχαίο κόσμο, πιο άμεσο και πιο δικό μας. Έναν κόσμο που δεν θεωρείται δεδομένος ούτε για όσες και όσους διδάσκουν ούτε όμως και για τους μαθητές και τις μαθήτριες, που αναμφισβήτητα σε συνθήκες υπονόμευσης της εθνικής κυριαρχίας επηρεάζονται από την παγιωμένη για αιώνες εθνοκεντρική προοπτική του μαθήματος. Έναν αρχαίο κόσμο που η αξία του δεν ορίζεται προκαταβολικά, αλλά ανιχνεύεται σταδιακά μέσα από ποικίλους διερευνητικούς δρόμους. Ο διερευνητικός αυτός προσανατολισμός απεμπλέκει την προσέγγιση της αρχαιότητας από το στενά γνωστικό προσανατολισμό της, αλλά και από τη γλωσσοκεντρική της διάσταση και δίνει προοπτική και νόημα στο διάλογο ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Έναν διάλογο που αφορά όλες τις εκφάνσεις του αρχαίου κόσμου και του πολιτισμού του, μία από τις οποίες είναι και η γλώσσα. Και έτσι μπορεί να αρχίσει ένα ενδιαφέρον ταξίδι με γέφυρες που σταδιακά στήνουμε και ανοίγουν τον δρόμο σε μια ενεργητική, διαλεκτική και δημιουργική σχέση ανάμεσα στους νέους ανθρώπους και την αρχαιότητα.
Αν συμφωνούμε ότι αυτό το διδακτικό πλαίσιο έχει αξία για όλους μας και κυρίως εάν θεωρούμε ότι μια τέτοια προσέγγιση δίνει νόημα στη διαδικασία και μπορεί να κινητοποιήσει τους σύγχρονους εφήβους, τότε μπορούμε να τολμήσουμε να αναζητήσουμε και να δοκιμάσουμε και τις προτάσεις που θα ανταποκρίνονται στη διαγραφόμενη προοπτική.
Οι μαθητές και οι μαθήτριες μπορούν να ξεκινήσουν αυτή την αναγνωστική περιπέτεια προσεγγίζοντας κείμενα, που θα τους δώσουν μια εικόνα για τον αρχαίο κόσμο και τη γραμματεία του. Τα μεταφρασμένα κείμενα, έστω και διαμεσολαβημένα από την οπτική του μεταφραστή, τους δίνουν αυτή τη δυνατότητα. Και μπορούν να επιλεγούν κείμενα όλων των γραμματειακών ειδών, που θα τους επιτρέψουν να γνωρίσουν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό στις ποικίλες εκφάνσεις του: λογοτεχνία, επιστήμη, φιλοσοφία και ιστορία των ιδεών, τέχνες, καθημερινή ζωή κ.ά. Με αυτό τον τρόπο σε μια προσπάθεια ανασύνθεσης του αρχαίου κόσμου, χωρίς ακραίες εξιδανικεύσεις κι αμφισβητήσεις, θα μπορέσουμε να αναδείξουμε την πολυπλοκότητά του, και οι έφηβοι να ανιχνεύσουν τις συγκρούσεις που αναδύονται, αλλά και τις συνθέσεις που επιτυγχάνονται μέσα από μια πάλη ιδεών. Ένα εγχείρημα που μπορεί να τους φανεί γοητευτικό, γιατί ανάμεσα στα άλλα θα τους προκαλέσει να συζητήσουν και για ζητήματα ταυτότητας και ετερότητας, για πολιτισμικές αντιφάσεις, για τις ποικίλες φωνές που αναδύονται και την κυρίαρχη που φαίνεται κάθε φορά να επικρατεί… Αρκεί βέβαια σε αυτή στοχαστική διαδικασία να μην εγκλωβιστούμε σε νέου τύπου στερεότυπα, που δεν επιτρέπουν αξιολογικές κρίσεις ή θέλουν υποτιμημένη και δυσφημισμένη την κλασική αρχαιότητα στο πλαίσιο των ίσων αποστάσεων.
Σταδιακά, σε μια δεύτερη φάση, αφού οι μαθητές έχουν διαμορφώσει μιαν εικόνα για τον αρχαίο κόσμο και τις ποικίλες φάσεις του και έχουν κάποια υποδομή σχετικά με τα τυπολογικά χαρακτηριστικά των γραμματειακών ειδών, μπορούμε, βοηθώντας τους να αποκτήσουν την απαραίτητη υποδομή στην αρχαιοελληνική γλώσσα, να τους φέρουμε σε επαφή και με κείμενα στην πρωτότυπη μορφή τους. Σε συνδυασμό ίσως με τα μεταφρασμένα κείμενα, παρεμβάλλοντας αρχικά διάσπαρτα αποσπάσματα στην πρωτότυπη μορφή, που σταδιακά θα γίνονται ολοένα και περισσότερα. Προσεγγίζουμε έτσι ολοκληρωμένα έργα χωρίς εμμονές σε πρωτότυπη ή μεταφρασμένη μορφή και αποκλεισμικού τύπου ιδεολογήματα για γλωσσική υπεροχή, που νομιμοποιούν την αμφισβητούμενη πλέον γλωσσική ανισοτιμία. Πραγματικά ας προσπαθήσουμε να σκεφτούμε το κέρδος των νέων παιδιών από την προσέγγιση της Αντιγόνης ή όποιας άλλης τραγωδίας σε μια τέτοια μορφή. Ας αναλογιστούμε όχι μόνο τις χαμένες ώρες αλλά και την απέχθεια που προκαλεί στους εφήβους η προσπάθεια αναπαραγωγής έτοιμων μεταφρασμάτων ή η τεχνολόγηση του τραγικού λόγου…
Η αρχαιοελληνική γλώσσα αντιμετωπίζεται έτσι ως ένα εργαλείο. Είναι το δομικό σύστημα, του οποίου η γνώση μας επιτρέπει να αναγνώσουμε τα αρχαιοελληνικά κείμενα χωρίς την παρεμβολή του μεταφραστή. Μια γνώση ωστόσο, που δεν πρέπει να είναι προϊόν μιας στατικής αντιμετώπισης της γλώσσας, αλλά να οικοδομείται σταδιακά, καθώς θα αναγνωρίζουμε τη γλώσσα μέσα από τη χρήση της σε κείμενα ως ένα δυναμικό σημειωτικό σύστημα, που συγκροτεί ένα πλήρες κειμενικό νόημα. Αν αυτό συμβάλει και στη διεύρυνση του γλωσσικού κώδικα των μαθητών, το όφελος είναι διπλό. Πρόκειται όμως για μια υπόθεση, που οφείλουμε να διερευνήσουμε, οπότε δεν μπορεί να αποτελεί δεδομένο και να ορίζει τους διδακτικούς μας σκοπούς.
