Caesura, όπως μας λέει, είναι η σύντομη σιωπηλή παύση στη μέση ενός ποιητικού στίχου ή μιας μουσικής φράσης, μια κοφτή άηχη ανάσα. Είναι μια έννοια που χρησιμοποιείται μεταφορικά για να περιγράψει τον σιωπηλό ενδιάμεσο χρόνο ανάμεσα σε δύο περιόδους βίαιες και ταραγμένες. Αυτό το σιωπηλό ενδιάμεσο αποτυπώνει με τον φακό του, χωρίς όμως να παραπέμπει στη στερεοτυπική εικόνα του τσακισμένου ανθρώπου που έχουμε στον νου.
"Τους αντιμετωπίζω ως αυτό που πραγματικά είναι, άνθρωποι με σθένος, κουράγιο και δύναμη, που δεν πρέπει να τους βλέπουμε ούτε σαν 'ιστορικό φαινόμενο' ούτε να τους προσάπτουμε το 'βάρος της Ιστορίας'" λέει ο φωτογράφος καθώς μας ξεναγεί στα έργα και στις σκέψεις του.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* "Caesura, όσο κρατάει μια ανάσα". Τι αποτυπώνει αυτή τη φορά ο φακός σου;
Η «Caesura» ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2015, στη Χίο, ως αυτόματη αντίδραση σε όσα συνέβαιναν εκείνες τις ημέρες στο νησί. Ήδη επί περίπου μία δεκαετία δούλευα πάνω στο θέμα των ορίων και των συνόρων, όχι μόνο κυριολεκτικά αλλά και μεταφορικά, και θεώρησα τότε, πριν βρεθώ στους χώρους όπου έβγαιναν οι βάρκες, ότι όλο αυτό ανήκε εννοιολογικά και θεματικά στην προηγούμενη δουλειά μου. Βέβαια, αντικρίζοντας όλη αυτή την ανεξέλεγκτη είσοδο ανθρώπων βρέθηκα αντιμέτωπος με ένα εντελώς καινούργιο 'ζήτημα' που τη δεδομένη στιγμή θεώρησα ότι με ενδιέφερε να το αντιμετωπίσω αλλιώς. Φερ' ειπείν, ενώ η προηγούμενη δουλειά ήταν αποκλειστικά τοπιογραφική και περισσότερο εννοιολογική, με την "Caesura" προσγειώθηκα σε μια διαφορετική πραγματικότητα που μου ζήταγε περισσότερη σχέση με τους ανθρώπους και αυτό που εκπροσωπούσαν.
Όσον αφορά το τι αποτυπώνω, ενώ φαινομενικά ασχολούμαι με τη φωτογράφιση των προσφυγικών ροών, επί της ουσίας προσπαθώ να μιλήσω περισσότερο για τον νεκρό χρόνο της αναμονής -την παύση- που βιώνουν όσοι περιμένουν ενώ σχεδιάζουν τα επόμενα βήματά τους. Σε κάθε περίπτωση ήταν μια παύση, μια ανάσα, νομίζω περισσότερο σαν αναστεναγμός ανακούφισης, και αυτό το στοιχείο έγινε κεντρικό στην ιστορία μου. Ότι δηλαδή, μετά την αγωνία και την ταραχή της άφιξης, μέσα από μια επικίνδυνη θαλάσσια διαδρομή -δεν είναι τυχαίο ότι την αποκαλούσαν "το πέρασμα του θανάτου"-, συναντούσα ανθρώπους που, παρά την αγωνία τους, εξέπεμπαν φως και χαρά. Αισθάνθηκα ότι ήταν σαν ιππότες στην επιστροφή τους από τη μάχη, νικητές. Αυτό ήταν που με έκανε να αντιμετωπίσω όλους αυτούς τους ανθρώπους πολύ πιο εξατομικευμένα, χωρίς την αγωνία της στιγμής της άφιξης - που πάντα θεωρούσα πως είναι μια εντελώς παραμορφωμένη και δραματοποιημένη εκδοχή, μια πλασματική εικόνα, που ταίριαζε πολύ περισσότερο στη στερεοτυπική αντίληψή μας γι' αυτούς τους ανθρώπους, δηλαδή σε ανθρώπους που έχουν υποφέρει, ταλαιπωρηθεί και "απολέσει". Τους αντιμετωπίζω ως αυτό που πραγματικά είναι: άνθρωποι με σθένος, κουράγιο και δύναμη, που δεν πρέπει να τους βλέπουμε σαν "ιστορικό φαινόμενο" ούτε να τους προσάπτουμε το "βάρος της Ιστορίας".
* Κάποιοι αυτό το βάρος τούς το προσάπτουν. Τελευταία έχουν εμφανιστεί αρκετά ρατσιστικά φαινόμενα εναντίων των προσφύγων.
Όλα αυτά τα περιστατικά, αλλά και όσα συμβαίνουν στην Ευρώπη και σε άλλες περιοχές του πλανήτη, πρέπει να μας βάλουν να ξανασκεφτούμε τι σημαίνει ανθρώπινος πολιτισμός, αλλά και τη στάση του καθενός μας απέναντι σ' αυτόν. Και, όπως έχει πει ο Γκέρχαρντ Ρίχτερ, η τέχνη είναι η ύψιστη μορφή ελπίδας.
* Τους ανθρώπους που έχεις φωτογραφίσει τους έχεις ξανασυναντήσει;
Όχι. Όμως κρατάω κάποια επαφή με αρκετούς από αυτούς. Ανταλλάσσουμε μηνύματα, ευχές, μου στέλνουν φωτογραφίες της οικογένειάς τους, τις νέες... αφίξεις, μωράκια δηλαδή, και τα νέα τους. Κάποιους από αυτούς τους είχα φωτογραφίσει, κάποιους άλλους όχι.
* Εδώ τους φωτογραφίζεις σε μεταβατικό - ενδιάμεσο διάστημα. Την ταυτότητά τους σ' αυτόν τον ενδιάμεσο χρόνο μπορεί να την εντοπίσει ο φακός;
Αυτό που μπορεί να αποτυπώσει ο φακός του φωτογράφου είναι μια έννοια που, κατά τη γνώμη μου, είναι πολύ παρεξηγημένη. Η φωτογραφία από τη φύση της περιέχει μια αφήγηση, ανεξάρτητη από τη βούληση του φωτογράφου ή του θέματος. Πιστεύω πως σχετίζεται με αυτό που θέλει να δει ο θεατής. Ο θεατής βλέπει και αντιλαμβάνεται πράγματα που δεν υπάρχουν, ανεξαρτήτως του τι προσδοκά ο φωτογράφος. Στο φωτορεπορτάζ -όπου ο φωτορεπόρτερ δίνει έτοιμη απάντηση στον θεατή- η σχέση γίνεται κάπως μονοσήμαντη. Βλέπω και καταλαβαίνω ως θεατής αυτό που επιθυμεί να μου δηλώσει ο φωτορεπόρτερ και συνεπώς αυτό που εισπράττω είναι αυτό που επιθυμεί να μου δείξει αυτός που τραβάει τη φωτογραφία! Το αποσπασματικό, και σίγουρα ιδεολογικά φορτισμένο, αφού το θέμα και το κάδρο είναι η επιλογή του φωτογράφου. Θα ακουστεί αιρετικό σε κάποιους, αλλά πολύ προφανές σε κάποιους άλλους, οι φωτογραφίες του φωτορεπορτάζ -εκείνες που μας γνωστοποίησαν το προσφυγικό και μας ευαισθητοποίησαν- είναι ταυτόχρονα εκείνες που μας περιόρισαν τη γνώση και την αντίληψη για τα γεγονότα αυτά. Σε γενικές γραμμές βέβαια αυτό συμβαίνει κάθε φορά που παίρνουμε μια απάντηση αντί για μια ερώτηση. Η ερώτηση ανοίγει δρόμους για ερμηνεία. Η απάντηση κάνει το αντίθετο.
* Η φωτογραφία μάς εξαπατά;
Με αυτό το σκεπτικό που ήδη περιέγραψα, όσο μας ενημερώνει η φωτογραφία άλλο τόσο μας εξαπατά. Ένα είναι σίγουρο, ότι πλέον έχει αλλάξει όχι μόνο ο τρόπος που πρέπει να βλέπουμε τις φωτογραφίες αλλά και ο τρόπος που λειτουργεί η διαδικασία της αναγνώρισης στη φωτογραφία. Αναγνωρίζουμε το οικείο, κι αυτό είναι μια εντελώς πρωτόλεια διαδικασία. Η φωτογραφία από μόνη της ούτε αποδεικνύει κάτι ούτε εξαπατά. Τα μάτια και η νόηση είναι που δίνουν ερμηνεία σε αυτό που βλέπουμε.
Η φωτογραφία είναι μια γλώσσα... Όπως μαθαίνουμε γαλλικά ή σουηδικά για να καταλάβουμε ένα κείμενο σε αυτές τις γλώσσες, έτσι η αποκωδικοποίηση και η αναγνώριση της εικόνας έχει κανόνες, είναι μια ολόκληρη ξένη γλώσσα. Είναι αυταπάτη το γεγονός ότι καταλαβαίνουμε μια φωτογραφία διότι "αναγνωρίζουμε αυτό που βλέπουμε", το "θέμα" που βλέπουμε... δηλαδή το συγκρίνουμε με κάτι που ήδη γνωρίζουμε και του δίνουμε μια σχετική ερμηνεία. Η φωτογραφία ενέχει, περιέχει αυτήν την αυταπάτη.
Έχω ένα καλό παράδειγμα. Κάποια στιγμή γνώρισα στα σύνορα ένα μικρό κορίτσι που ήταν τυφλό. Αναπτύξαμε μια πολύ ζεστή σχέση και πήγαινα επί δύο βδομάδες να τη δω. Παίζαμε, της πήγαινα καραμέλες και τέτοια. Στο τέλος με καταλάβαινε από τη μυρωδιά! Την έπαιρνα αγκαλιά και πηγαίναμε βόλτες. Ούτε μια στιγμή δεν μου πέρασε από το μυαλό να τη φωτογραφίσω. Η φωτογράφιση ενός μικρού τυφλού παιδιού σε αυτό το οριακό τοπίο θα ήταν από μόνη της πολύ εκβιαστική για τον θεατή. Πόσο μάλλον αφού όλοι μας, όταν βλέπουμε την ανθρώπινη αναπηρία, αισθανόμαστε οίκτο και ενοχή. Συνεπώς είναι ένα θέμα που εμένα με κάνει και κατεβάζω τη μηχανή...
Όμως ένα από τα τελευταία πρωινά -ήταν ένα πρωινό με αχνό χειμωνιάτικο ήλιο-, καθώς μιλούσα με τη μαμά της, την είδα στη μέση ενός ξέφωτου από σκουπίδια να προσπαθεί να βρει το φως στρέφοντας το κεφάλι προς τα πάνω και αναζητώντας τη ζέστη του ήλιου... Μου θύμισε σκηνή και το φως από πίνακα του μπαρόκ ή κάτι από τα κιτς αγγελάκια στα αυτοκόλλητα των Χριστουγέννων... Έτρεξα και το φωτογράφισα. Αποδείχτηκε μια πολύ δυνατή εικόνα. Όχι γιατί δείχνει ένα τυφλό παιδί μέσα σε έναν σκουπιδότοπο μ' ένα παιχνίδι στο χέρι. Αυτή είναι μια απλή ανάγνωση.
Για εμένα, επί της ουσίας είναι μια πολύ χαρούμενη φωτογραφία, γεμάτη ελπίδα. Μου θύμισε αυτό που έλεγε ο Κούντερα -στην «Αθανασία», νομίζω-, ότι εμείς ως παιδιά ζήσαμε τις πιο ευτυχισμένες και ανέμελες μέρες μας παίζοντας όταν έμπαιναν οι Γερμανοί στην Πράγα, ή εκείνο που λέει ο Γκροζντάνοβιτς στη «Μικρή πραγματεία περί αμεριμνησίας», ότι στις παλιές κινεζικές αναπαραστάσεις μεγάλων μαχών, δίπλα στις μεγάλες στρατιές που κινούνται προς τη μάχη, υπάρχει πάντα ένα ποταμάκι όπου ένας ψαράς ψαρεύει αμέριμνα με το καλάμι του. Με τον ίδιο τρόπο εγώ αισθάνθηκα πως το κοριτσάκι -απομονωμένο στο δικό του σκοτεινό σύμπαν- ήταν εκείνη τη στιγμή ευτυχισμένο μέσα στον αχνό χειμωνιάτικο ήλιο.
* Παλαιότερα έχεις φωτογραφίσει στον Λίβανο, στο Ισραήλ, τώρα τους πρόσφυγες. Πώς αποτυπώνονται αυτές οι εικόνες στον φακό και στο συναίσθημά σου;
Είναι τρεις εντελώς διαφορετικές περιπτώσεις. Αφενός το Ισραήλ και ο Λίβανος έχουν αμιγώς τοπιογραφική προσέγγιση, επιπλέον δε είναι δουλεμένα πολύ χρόνο και έχουν αναπτυχθεί διάφορες πολιτικές έννοιες. Αυτό οδήγησε στο να φωτογραφίσω πολλές φορές τα ίδια θέματα, να τα σκεφτώ, να τα ξαναψάξω, να τα φιλτράρω. Με την "Caesura" δεν υπήρχε αυτή η διάσταση. Λόγω συνθηκών, κυρίως, έπρεπε να αλλάξω προσέγγιση, να γνωρίσω ανθρώπους γρήγορα και να αναπτύξω σχέσεις και σκέψεις πολύ πιο γρήγορα και αυτόματα. Έπρεπε να αντιδράσω σε "κάτι" που συνέβαινε πιο γρήγορα και συνεπώς αυτό είχε μεγάλη σχέση με αισθητικές παραμέτρους.
Δεν θέλω να ενεργοποιώ το συναίσθημα με τρόπο εμφανή, γιατί δεν θέλω να φορτίζω τις εικόνες μου. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει συναίσθημα ή ότι προηγείται μια επεξεργασία νοητική που με ευνουχίζει. Το αντίθετο. Απλώς θεωρώ ότι δεν πρέπει να δίνω απαντήσεις. Μόνο να επισημαίνω και να ρωτάω, να ενεργοποιώ δηλαδή την αντίδραση του θεατή. Αυτό είναι που με ενδιαφέρει.
* Η τέχνη της φωτογραφίας στην Ελλάδα σήμερα τι έχει κατακτήσει και τι απομένει να κατακτηθεί;
Νομίζω ότι σε γενικές γραμμής -ειδικά τα τελευταία 4-5 χρόνια- υπάρχει μια ανάταση. Βλέπω πολλά νέα παιδιά με εξαιρετικές δουλειές και διακρίσεις. Βέβαια πιστεύω πως στην Ελλάδα υπάρχουν δύο μεγάλα αρνητικά σημεία. Το πρώτο, ότι ο κόσμος έχει πολύ κακή σχέση με τη φωτογραφία. Δεν ξέρει, δεν διαβάζει, δεν καταλαβαίνει. Το χειρότερο είναι ότι θεωρεί πως η φωτογραφία αφορά τον χειρισμό της φωτογραφικής μηχανής και του Instagram, στην καλύτερη περίπτωση, ή, στη χειρότερη, ότι η ωραία φωτογραφία είναι αυτή που αποτυπώνει ακρογιαλιές, δειλινά! Το δεύτερο αρνητικό είναι ότι τόσο η τυπική φωτογραφική εκπαίδευση στην Ελλάδα όσο και οι κάθε τύπου ομάδες φωτογραφίας, από τις πλέον ιστορικές και ευρέως καθιερωμένες και θεσμικά επίσημες μέχρι τα μικρά ιδιωτικά γκρουπ υπό το βλέμμα υποτιθέμενου "δασκάλου - φωτογράφου", αντί να φωτίσουν λίγο το τοπίο, σκορπάνε απλόχερα έναν βαθύ φωτογραφικό αναλφαβητισμό, φτάνοντας στο αντίθετο άκρο... Να ανάγουν σε φωτογραφική τέχνη οποιαδήποτε αυθαίρετη εικόνα προκύπτει. Αρκεί να γίνεται αυτό που έλεγε ο "συγχωρεμένος" ο Λουκιανός, "Όλο κάτι να θυμίζει και να μην ξέρουμε τι".
Πολλά μένουν να κατακτηθούν. Ευτυχώς το παγκόσμιο φωτογραφικό στερέωμα έχει γίνει πολύ πιο ευρύ και προσιτό, έχουν ανοίξει πλατφόρμες, διαγωνισμοί, έχουν γεννηθεί πολλά φεστιβάλ και διοργανώσεις, με αποτέλεσμα πολλοί φωτογράφοι να κοιτάνε προς το εξωτερικό, με όλες τις επιρροές που αυτό μπορεί να συνεπάγεται, και κυρίως την υποχρέωση να μπορέσουν να ανταποκριθούν στις νοηματικές και αισθητικές απαιτήσεις.
