Του Λέανδρου Πολενάκη
Η φετινή ανακοίνωση του προγράμματος του Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2019 περιλαμβάνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο το οποίο ασχολείται, μεταξύ διαφόρων άλλων, και με την ελληνική θεατρική κριτική, μάλιστα με τρόπο ανοίκειο (“αδέσποτη κριτική χιονοθύελλα” και άλλοι χαρακτηρισμοί). Ως πρόεδρος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών, ενός από τα παλαιότερα πνευματικά σωματεία του τόπου (έτος ιδρύσεως 1928) αλλά και ως ο παλαιότερος εν ενεργεία θεατρικός κριτικός με μόνιμη στήλη σε καθημερινό έντυπο (στην “Αυγή” από το 1978) και ως μέλος της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών, οφείλω να το σχολιάσω.
Στις σελίδες 30-31, υπό τον τίτλο: “Ημερίδα σε συνεργασία με την Ελληνική Ένωση Κριτικών Θεάτρου και Παραστατικών Τεχνών. Οι κριτικοί, το θέατρο και η νέα αγορά: η ανατομία μιας αβέβαιης σχέσης”, διαβάζουμε τα εξής:
“Ζούμε σε μια εποχή όπου έθνη, ταυτότητες, θρησκείες, σύνορα, και βεβαίως οι τέχνες δοκιμάζουν τα όρια και τις ανοχές τους και τίποτε σχεδόν δεν δείχνει να κινείται με βάση τις παλιές σταθερές. Όλα λειτουργούν στη σφαίρα της σχετικότητας. Έτσι και στο θέατρο και στην κριτική κανείς πια δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα τι χαρακτηρίζει μια καλή κριτική ή μια καλή παράσταση (...) Εξάλλου κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με σιγουριά πώς θα εξελιχθούν τα πράγματα σε έναν κόσμο που διαρκώς συσκοτίζει κάθε έννοια του 'πραγματικού'. Παράλληλα, κοντά στον γιγαντισμό του αριθμού των παραστάσεων παρατηρούμε και έναν αντίστοιχο γιγαντισμό στον αριθμό των κριτικών. Εύλογο το ερώτημα: Τι υποδηλώνει αυτή η αδέσποτη κριτική χιονοθύελλα; Μήπως κάποια μορφή 'εκδημοκρατισμού' του κριτικού λόγου, όπου όλοι δικαιούνται να εκφέρουν γνώμη; Και αν όντως αυτό συμβαίνει, η φωνή των πολλών βοηθά να ανέβει ο ποιοτικός πήχης του θεάτρου; Όταν όλοι δηλώνουν κριτικοί, ποιος είναι τελικά ο κριτικός;”.
Κατ' αρχάς είναι τουλάχιστον ασυνήθιστο, μια απλή ανακοίνωση ενός προγράμματος φεστιβάλ να περιλαμβάνει δίπλα σε γενικολογίες και αφορισμούς, απόψεις και γνώμες... περί κριτικής. Μάλιστα, ενδεχομένως υπονοώντας ότι κάποιοι δημιουργοί δικαιούνται να επιλέγουν εκ των προτέρων αυτούς που θεωρούν αρμόδιους για να κρίνουν τα έργα τους... και να απαγορεύουν την κρίση στους υπόλοιπους.
Και όμως, κύριοι συντάκτες του εν λόγω αποσπάσματος, περί αυτού ακριβώς πρόκειται. Για εκδημοκρατισμό του κριτικού λόγου, χωρίς εισαγωγικά. Όλοι ανεξαιρέτως δικαιούνται να εκφέρουν γνώμη και να έχουν λόγο κρίσεως. Είναι μια δημοκρατική κατάκτηση, ένα αναφαίρετο δικαίωμα των πολιτών, κατοχυρωμένο και συνταγματικά. Απαγορεύεται κάθε είδους λογοκρισία, είτε άμεση είτε έμμεση με την απομόνωση, αποσιώπηση ή λοιδορία κάθε αντίθετης άποψης. Δεν μπορείτε να το καταργήσετε, ούτε να το περιορίσετε σε μια ελιτίστικη ομάδα “αρίστων”. Δεν νοείται οι καλλιτεχνικές και άλλες παρέες να μας απαγορεύουν να εκφέρουμε γνώμη για τα έργα τους, αναγνωρίζοντας δικαίωμα κριτικής μόνο στα μέλη της ίδιας της συντεχνίας. “Γιάννης κερνά και Γιάννης πίνει”, που λένε. Είναι και μια ρώσικη παροιμία: “Ο γάιδαρος είπε καλά λόγια για τον πετεινό, επειδή ο πετεινός είπε καλά λόγια για τον γάιδαρο”. Την έχετε ακουστά;
Οι πάντες δικαιούνται να εκτίθενται ασκώντας δημόσια κριτική, διά του Διαδικτύου ή μέσω του γραπτού Τύπου. Και “ο κρίνων κριθήσεται”. Όσο για το ερώτημα: Ποιος είναι τελικά ο κριτικός; Κάθε ένας μας έχει τη γνωστή ιστορία του, τα υπόλοιπα περιττεύουν.
Τώρα, για όσους, ειδικά, διαθέτουν ή διεκδικούν μόνιμη στήλη σε ένα έντυπο, τίθεται, ίσως, ένα ζήτημα: του τρόπου και των κριτηρίων επιλογής τους. Σύμφωνοι. Αυτό, όμως, δεν αφορά μόνο τους κριτικούς, αφορά όλους όσοι προορίζονται να αναλάβουν μια θέση, ανεξαρτήτως κατηγορίας. Από τους καθηγητές ΑΕΙ για να διδάσκουν, ώς τους υπαλλήλους πολυκαταστημάτων τροφίμων, για να κόβουν και να ζυγίζουν το τυρί. Ποιοι και πόσοι από αυτούς επιλέχθηκαν ποτέ με δίκαια, αντικειμενικά, αμερόληπτα κριτήρια; Ποιος μπορεί να μας το βεβαιώσει;
