Της Λιζιάννας Δελβερούδη*
Στο Φεστιβάλ Αντιφασιστικού - Αντιναζιστικού Κινηματογράφου, που πραγματοποιείται αυτή την εβδομάδα στον κινηματογράφο Στούντιο, στην πλατεία Αμερικής, δύο ταινίες έχουν κοινή αφετηρία, και, ώς ένα σημείο, κοινή υπόθεση: "Η σιωπή της θάλασσας" (1949) του Ζαν Πιέρ Μελβίλ και η "Προδοσία" (1964) του Κώστα Μανουσάκη.
Στον πυρήνα της υπόθεσής τους βρίσκεται η αναγκαστική συγκατοίκηση ενός θείου και της ανηψιάς του με έναν Γερμανό αξιωματικό στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής. Από εκεί και πέρα, οι δυο ταινίες εκτυλίσσονται εντελώς διαφορετικά τόσο ως προς την υπόθεση όσο και ως προς τα εκφραστικά τους μέσα. Ωστόσο, ξανασυναντιούνται στο μήνυμα που μεταφέρουν και που όχι μόνο παραμένει επίκαιρο, αλλά έχει για μας σήμερα εξαιρετικό ενδιαφέρον.
"Η προδοσία" του Κώστα Μανουσάκη
Στις δύο ταινίες δίνεται στον καλλιεργημένο, μουσικόφιλο Γερμανό αξιωματικό η ευκαιρία να προβάλει τους λόγους για τους οποίους υποστηρίζει και προωθεί τις αξίες του Γ' Ράιχ. Ο Φον Έμπρενακ της "Σιωπής της θάλασσας" ονειρεύεται μια ειρηνική συνύπαρξη της Γαλλίας και της Γερμανίας, που θα ενώσουν τους υψηλούς πολιτισμούς τους για να δώσουν νέες δυνατότητες στον κόσμο. Η κατάκτηση της Γαλλίας είναι η αναγκαστική συνθήκη μέσα από την οποία περνάει το ευτυχισμένο και πνευματικά υψηλό μέλλον. Με κάποια παρόμοια επιχειρήματα επιβλήθηκε άλλωστε το καθεστώς του Βισί και η οικειοθελής προσχώρησή του στον Άξονα. Ο Φον Στάιν της "Προδοσίας" περιγράφει τις αναμνήσεις του με εικόνες από επίκαιρα εποχής, όπου επικρατούν οι μεγαλειώδεις παρελάσεις της νεολαίας και των στρατιωτικών τμημάτων, καθώς και αποσπάσματα των λόγων που εκφωνούσε ο Χίτλερ στα ετήσια συνέδρια του εθνικοσοσιαλιστικού κόμματος στη Νυρεμβέργη.
Οι λόγοι που οδήγησαν τους δύο νέους να ασπαστούν τη ναζιστική ιδεολογία και να ενταχθούν στον μηχανισμό της, και μάλιστα με ενθουσιασμό, είναι, πιστεύω, ένα κλειδί για να αναγνωρίσουμε αντίστοιχους λόγους για τους οποίους σήμερα νέα παιδιά προσχωρούν σε ακροδεξιά σχήματα ή καθοδηγούνται από αυτά ώστε να συμμετέχουν σε εθνικιστικές εκδηλώσεις, όπως οι πρόσφατες καταλήψεις των σχολείων με στόχο την άσκηση πίεσης ώστε να καταψηφιστεί η συμφωνία των Πρεσπών. Αυτό το γεγονός είναι πολύ σοβαρό, γιατί δείχνει ότι οι αδίστακτες ακροδεξιές δυνάμεις περνούν δραστικά στον ευαίσθητο χώρο της νεολαίας και διοχετεύουν τα αδιέξοδα των παιδιών σε κινητοποιήσεις, που, αν δεν αντιμετωπιστούν, και μέλλον θα έχουν, και αυξανόμενη δυναμική. Όπως έλεγε ο Χίτλερ το 1934 στην ταινία της Λένι Ρίφενσταλ "Η δύναμη της θέλησης", το κόμμα του ξεκίνησε το 1923 με επτά άτομα για να κατακτήσει την εξουσία και να επιβάλει το πρόγραμμά του στον γερμανικό λαό. Στην ταινία φαίνεται καθαρά η σταδιακή αποκάλυψη του σχεδίου του Χίτλερ με τρόπο που οι παγιδευμένοι οπαδοί δεν θα μπορούν να οπισθοχωρήσουν όταν συνειδητοποιήσουν ότι εντέλει διαφωνούν.
Ο Φον Έμπρενακ βρίσκει στο πρόγραμμα των εθνικοσοσιαλιστών κάποια ευγενικά ιδανικά που θα οδηγήσουν σε έναν καλύτερο κόσμο. Ο Φον Στάιν αποκαλύπτει κάποια πιο προσωπικά, ψυχολογικά κίνητρα. Ο πατέρας του έβρισκε ότι το ενδιαφέρον και η ενασχόλησή του με τη μουσική δεν ήταν ανδροπρεπής απασχόληση, με αποτέλεσμα ο ίδιος να γίνει αξιωματικός για να ξεπεράσει το έλλειμμα και να ενισχύσει τον ανδρισμό του. Πίσω από αυτά τα άτομα υπάρχει η ταπεινωτική ήττα της Γερμανίας στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Στην εποχή του lifestyle
Στην Ελλάδα της κρίσης τα παιδιά έζησαν, όπως γνωρίζουμε, δραματικές καταστάσεις μέσα στην οικογένεια, τόσο στα αστικά κέντρα όσο και στις απομακρυσμένες από την πρωτεύουσα περιοχές, στις οποίες οι κάτοικοι συχνά αισθάνονται πολλαπλή εγκατάλειψη. Καταστάσεις που συνδέονται με την αδυναμία των γονιών να συνεισφέρουν στις ανάγκες των παιδιών, όχι μόνο τις υλικές, αλλά κυρίως τις συναισθηματικές, με ικανοποιητικό τρόπο. Η κυριαρχία του lifestyle και ο βομβαρδισμός των νέων με τέτοιου επιπέδου πληροφορίες, που δεσπόζουν στην τηλεόραση και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, προκαλούν κρίσιμες αντιφάσεις. Οι νέοι αδυνατούν να ακολουθήσουν τα πρότυπα της ευζωΐας από τα οποία τους χωρίζει οικονομικό χάος, με αποτέλεσμα να αισθάνονται ευάλωτοι και αβοήθητοι. Αυτή η υπαρξιακή πίεση μπορεί να εκτονωθεί σε χώρους που τους προσφέρουν συντροφικότητα και πάλη για έναν υψηλό στόχο, για ένα ιδανικό. Το να αγωνιστούν για να μην «ξεπουληθεί» η Μακεδονία δίνει ένα υψηλό νόημα στη ζωή τους. Νόημα υψηλότερο από το να υποστηρίξουν την ποδοσφαιρική τους ομάδα. Η συλλογικότητα τους δίνει την αίσθηση της δύναμης, όπως άλλωστε και η άσκηση βίας σε άτομα πιο ευάλωτα από τους ίδιους.
Κάποτε οι άνθρωποι μαθαίνουν την αλήθεια και βλέπουν τα πραγματικά κίνητρα πίσω από την ωραία εικόνα της δύναμης. Το ζήτημα είναι να μην έρθει η γνώση πολύ αργά. Ο Φον Έμπρενακ επιστρέφει τσακισμένος από μια συνάντηση με τους παλιούς του συνοδοιπόρους στη χιτλερική νεολαία. Του έχουν αποκαλύψει με κάθε κυνικότητα τα πραγματικά τους σχέδια για την καθυπόταξη του γαλλικού λαού και την εξαφάνιση του υψηλού του πνεύματος από προσώπου Γης. Αντίστοιχα, ο Φον Στάιν ανακαλύπτει ότι οι αυταπάτες του για το ναζιστικό καθεστώς τον οδήγησαν σε ένα έγκλημα ενάντια σε αθώους ανθρώπους. Τον πρόδωσε το καθεστώς στο οποίο είχε πιστέψει με νεανικό ενθουσιασμό και εκείνος πρόδωσε πρόσωπα που βρίσκονταν πολύ κοντά στη δική του αρχική ευαισθησία. Και οι δύο γελοιοποιούνται από τους πρώην ομοϊδεάτες τους. Επειδή όχι μόνο δεν ήξεραν την πραγματικότητα πίσω από την επιφάνεια, αλλά ούτε μπορούσαν να τη διανοηθούν, έκαναν επιλογές που κατέστρεψαν τη ζωή τους και τις ζωές πολλών εκατομμυρίων ανθρώπων.
Το οξυμμένο πολιτικό κριτήριο του Άρη Αλεξάνδρου, του Νότη Περγιάλη και του Κώστα Μανουσάκη προσθέτει ένα πρόσωπο στην "Προδοσία", που σήμερα αποκτά κρίσιμο ρόλο, ενώ το 1964 ήταν μια προειδοποίηση που κανείς δεν μπορούσε να φανταστεί ότι θα επαληθευτεί το 2018. Ο Γερμανός ψυχίατρος που υποδέχεται την εξομολόγηση του Φον Στάιν και τον οδηγεί περίτεχνα στον θάνατο, για να εξαλείψει έναν αποτυχημένο άριο, είναι η επιβίωση του ναζισμού που εξαπατά ακόμα και τους πιο οξυδερκείς παρατηρητές, ζει υπεράνω του νόμου και περιμένει την κατάλληλη στιγμή για να ασκήσει την τρομακτική του βία.
* Η Λιζιάννα Δελβερούδη είναι ιστορικός του θεάτρου και του κινηματογράφου.
Δύο είναι οι ταινίες που έχουν κοινή αφετηρία, και, ώς ένα σημείο, κοινή υπόθεση: Η "Σιωπή της θάλασσας" (1949) του Ζαν Πιέρ Μελβίλ και η "Προδοσία" (1964) του Κώστα Μανουσάκη. Στον πυρήνα της υπόθεσής τους βρίσκεται η αναγκαστική συγκατοίκηση ενός θείου και της ανηψιάς του με έναν Γερμανό αξιωματικό στη διάρκεια της ναζιστικής κατοχής
