Κείμενο - φωτογραφίες: ΘΑΝΟΣ ΠΑΝΑΓΟΠΟΥΛΟΣ
Επί δύο αιώνες, οι Βρετανοί υπήρξαν ο κακός δαίμονας της Βεγγάλης και ειδικά της Καλκούτας, ιστορικής πρωτεύουσας της περιοχής που σήμερα καταλαμβάνουν κατά 2/3 το Μπανγκλαντές και κατά 1/3 τα ινδικά κρατίδια της Δυτικής Βεγγάλης και της Τριπούρα και τμήματα του Μπιχάρ, της Οντίσα και του Άσσαμ.
Μια μπενγκάλι έκφραση είναι το "Τσιατόρερ μονόντορ", ο "λιμός του '76". Το τοπικό έτος 1176, έτος 1770 στο δυτικό ημερολόγιο, κορυφώθηκε ο μεγάλος λιμός του 1769-1773 που άφησε 10 εκατομμύρια νεκρούς. Αιτία υπήρξαν οι πολιτικές της Βρετανικής Εταιρείας των Δυτικών Ινδιών που γονάτισαν την τοπική οικονομία με τους υπέρογκους φόρους σε εμπόριο και ακίνητη περιουσία. Στην αγροτική παραγωγή, ο συντελεστής φόρου εκτοξεύθηκε από 10% σε 50%. Επιπλέον, η εταιρεία απαγόρευσε την αποθεματοποίηση τροφίμων και ειδικά του ρυζιού, βασικού στοιχείου της μπενγκάλι δίαιτας. Τον λιμό τον προκάλεσαν και με άλλες ενέργειες, όπως η καταστροφή της παραγωγής για καλλιέργεια "παπαρούνας", που θα άφηνε κέρδος με το εμπόριο οπίου, και η δημιουργία μονοπωλίων στα τρόφιμα.
Ένας άλλος λιμός έπληξε τη Βεγγάλη το 1943, ο "Παντσασέρα μανβάνταρα", ο οποίος άφησε 3 εκατομμύρια νεκρούς, λόγω της σθεναρής άρνησης του Τσώρτσιλ να στείλει βοήθεια, με το επιχείρημα ότι μεσούντος του πολέμου δεν περίσσευαν ούτε τρόφιμα ούτε πλοία.
Η "σκοτεινή" ιστορική σχέση Βρετανών αποικιοκρατών και Βεγγάλης περιλαμβάνει και την ανακήρυξη, το 1772, της Καλκούτας, σε πρωτεύουσα της Βρετανικής Ινδίας. Όπως περιλαμβάνει και τη Μάχη του Πλασύ στις 23 Ιουνίου 1757. Σε αυτήν οι Βρετανοί νίκησαν τους Μπενγκάλι και τους Γάλλους συμμάχους τους, καθώς η βροχή εκείνο το πρωί κατέστρεψε τα πυρομαχικά τους, σε αντίθεση με εκείνα του στρατηγού βαρώνου Ρόμπερτ Κλάιβ, του οποίου οι άνδρες προνόησαν και τα σκέπασαν, και έτσι έγιναν κυρίαρχοι της Βεγγάλης και στην συνέχεια της Ινδίας.
Ο οβελίσκος - μνημείο της Μαύρης Τρύπας
Υπάρχει όμως και μια άλλη "σελίδα" των βεγγαλο-βρετανικών σχέσεων, όπου οι ρόλοι εναλλάσσονται, η Μαύρη Τρύπα της Καλκούτας.
23 Νοεμβρίου, απόγευμα. Ετοιμάζομαι να επιστρέψω στο ξενοδοχείο και να ετοιμαστώ για το ταξίδι μου το ξημέρωμα για Μπουτάν. Προτελευταίος αξιοθέατο της περιπλάνησής μου στην megacity των 15 εκατομμυρίων κατοίκων είναι ο ναός του Αγίου Ιωάννου. Η τρίτη παλαιότερη εκκλησία της Καλκούτας ξεκίνησε να χτίζεται το 1784 και, χάρη στις 30.000 ρουπίες που μαζεύτηκαν σε λαχειοφόρο αγορά που οργανώθηκε γι' αυτόν τον σκοπό, ολοκληρώθηκε τρία χρόνια αργότερα. Για 60 χρόνια υπήρξε η Αγγλικανική μητρόπολη της Καλκούτας, με τον Άγιο Παύλο να παίρνει την θέση του καθεδρικού το 1847.
Κυριότερος λόγος που επισκέπτομαι την εκκλησία είναι ένα μνημείο στο βάθος της αυλής της. Μπαίνω από την Council House Street και κατευθύνομαι προς τα αριστερά. Χωμένο ανάμεσα στα δένδρα βλέπω έναν οβελίσκο, τον οποίο αναγνωρίζω αμέσως από φωτογραφίες, και είναι το μνημείο των νεκρών της Μαύρης Τρύπας της Καλκούτας. Διαβάζοντας στην πινακίδα της αυλόπορτας το ωράριο, ότι η εκκλησία θα μείνει ανοιχτή για μισή ώρα ακόμη, υπολογίζω ότι έχω αρκετό χρόνο να δω το εσωτερικό της και έτσι περιεργάζομαι πρώτα την αυλή με το φως της ημέρας. Και ξεκινώ, φυσικά, από το μνημείο της μακάβριας ιστορίας της Μαύρης Τρύπας της Καλκούτας.
20 Ιουνίου 1756. Ο τελευταίος πρίγκηπας - κυβερνήτης της Βεγγάλης, ο 23χρονος Μίρζα Μούχα Σιράτζ ιντ-Νταουλάχ, μόλις δύο μήνες από την ανάρρησή στον θρόνο διαδεχόμενος τον παππού του, Αλιβάρντι Χαν, καλείται να αντιμετωπίσει έναν πανίσχυρο εχθρό, τη Βρετανική Εταιρεία των Ανατολικών Ινδιών που εποφθαλμιά τα εδάφη του πριγκηπάτου. Μετά από μια αποτυχημένη απόπειρα των Βρετανών να τον ανατρέψουν και μαθαίνοντας για την προετοιμασία τους να του επιτεθούν, καταλαμβάνει αιφνιδιαστικά την Καλκούτα που κατείχε η εταιρεία από το 1690. Στις 20 Ιουνίου πολιορκεί και καταλαμβάνει το Φορτ Ουίλλιαμ, το φρούριό της. Από εκεί και πέρα, ουδείς γνωρίζει λεπτομέρειες για το τι συνέβη με τους Βρετανούς αιχμαλώτους. Ένας από τους συλληφθέντες, ο Τζων Ζεφάνια Χόλγουελ, θα αφηγηθεί λίγο καιρό αργότερα μια ιστορία, με κενά και αντιφάσεις, η οποία ωστόσο θα παραμείνει η κυρίαρχη εκδοχή ελλείψει άλλης.
Σύμφωνα με την αφήγηση του Χόλγουελ, συνελήφθησαν 146 Άγγλοι οι οποίοι φυλακίσθηκαν για μια βραδιά από τον στρατό του πρίγκηπα. Από αυτούς, κατά τον Χόλγουελ, οι 123 πέθαναν από δίψα και θερμοπληξία μέσα στο στενό κελί τους. Ο Χόλγουελ έστησε μια πινακίδα στην μνήμη τους, η οποία όμως εξαφανίστηκε το 1822. Το 1899, ο αντιβασιλέας λόρδος Κέρζον παρατήρησε πως δεν υπήρχε κάποιο μνημείο που να υποδηλώνει το μέρος όπου συνέβη το περιστατικό, και το 1901 στη γωνία της Πλατείας Νταλχάουζι στήθηκε ένα μνημείο για τη Μαύρη Τρύπα της Καλκούτας, το κελί δηλαδή που έγινε ο τάφος τους. Πολλοί ιστορικοί αμφισβήτησαν αυτήν την εκδοχή, ότι δηλαδή εκεί πέθαναν οι Άγγλοι. Το 1940, ένας εθνικιστής φοιτητής, ο Αμπτνούλ Ουάσεκ Μία, γκρέμισε το μνημείο και αυτό ξαναστήθηκε στην αυλή του Αγίου Ιωάννου.
Το 2000 ο ιστορικός Σάιμον Σάμα παρουσιάζοντας την «Ιστορία της Βρετανίας» κατέληξε μετά από μελέτες ότι το περιστατικό συνέβη μεν, αλλά από τα αγγλικά αρχεία φάνηκε πως δηλώθηκαν «αγνοούμενοι» 47 στρατιώτες, δηλαδή μόλις το ένα τρίτο όσων είχε αναφέρει ο Χόλγουελ.
Όσο για τον 23χρονο Μίρζα Μούχα Σιράτζ ιντ-Νταουλάχ, αυτός νικήθηκε τον επόμενο χρόνο από τον αγγλικό στρατό και σηκώθηκε η αυλαία για το βασίλειο της Βρετανικής Ινδίας.
Αργά το απόγευμα κατευθύνομαι σε μια άλλη αυλή, η οποία βρίσκεται πίσω από το κεντρικό ταχυδρομείο. Σε αυτήν με φέρνουν η περιέργεια και το ιστορικό ενδιαφέρον. Οι πιο έγκυροι ερευνητές ισχυρίζονται πως εντόπισαν εδώ την πραγματική τοποθεσία του κελιού που έγινε γνωστό ως η Μαύρη Τρύπα της Καλκούτας. Κανένα σημάδι, καμία αναφορά, και βέβαια καμία πινακίδα. Προσπαθώ να φανταστώ το περιστατικό, στέκομαι λίγα λεπτά υπό το επίμονο παρατηρητικό βλέμμα κάποιων ντόπιων και επιστρέφω στο ξενοδοχείο.
