ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗ
Ανάμεσα στους εξελληνισμένους ανατολίτες, σαν τον Οροφέρνη, τον βασιλιά της Κομμαγηνής Αντίοχο ή τον Αμμόνη, οι Εβραίοι κατέχουν περίοπτη θέση στην καβαφική ποίηση. Περισσότερο από τον Αριστόβουλο ή τον Αλέξανδρο Ιανναίο, συλλογίζομαι τον Ιάνθη Αντωνίου, πρωταγωνιστή του ποιήματος που φέρει τον εμφατικό τίτλο «Των Εβραίων 50 π.Χ.». Πολυπράγμων και πολυτάλαντος, αθλητής μα και καλλιτέχνης -είναι ταυτόχρονα ζωγράφος, ποιητής, δρομέας και δισκοβόλος-, ο όμορφος Ιάνθης ομολογεί την πίστη του στην παράδοση των πατέρων του:
Οι τιμιότερές μου μέρες ειν’ εκείνες
που την αισθητική αναζήτησιν αφήνω,
που εγκαταλείπω τον ωραίο και σκληρόν ελληνισμό,
με την κυρίαρχη προσήλωσι
σε τέλεια καμωμένα και φθαρτά άσπρα μέλη.
Και γένομαι αυτός που θα ήθελα
Πάντα να μένω∙ των Εβραίων, των ιερών Εβραίων, ο υιός.
Μάταιες κουβέντες όμως. Η βαθύτερη παρόρμησή του τον σπρώχνει στον ελληνισμό: ο «ηδονισμός κι η τέχνη της Αλεξανδρείας» τον έχουν «αφοσιωμένο τους παιδί».
Ο Καβάφης είναι με τον τρόπο του ένας πολιτικός ποιητής. Δεν μπορώ να εικάσω αν, πέρα απ’ την προφανή ψυχογραφική διάσταση του επιγράμματος (το χάσμα ανάμεσα σ’ αυτό που θέλουμε να είμαστε και σ’ αυτό που η επιθυμία μας μάς σπρώχνει να γίνουμε), ήταν στην πρόθεση του Καβάφη να κάνει κι ένα πολιτικό σχόλιο. Ωστόσο, ετούτο το κομμάτι μπορεί να διαβαστεί κι έτσι, δηλαδή ως διακήρυξη του άρρηκτου και παμπάλαιου δεσμού του εβραϊκού στοιχείου με τον ευρωπαϊκό πολιτισμό. Κι αυτό σε μιαν εποχή έξαρσης του αντισημιτισμού, η οποία, είκοσι χρόνια αργότερα -το ποίημα γράφτηκε το 1919- θα οδηγήσει στις βαναυσότητες και τα εγκλήματα που όλοι γνωρίζουμε. Ας μη λησμονούμε ακόμη πως το ιουδαϊκό στοιχείο ήταν ιδιαίτερα ισχυρό στην πτολεμαϊκή Αλεξάνδρεια και πως συχνά οι Λαγίδες βασιλείς ή επίδοξοι βασιλείς χρειάζονταν τη σύμπραξή του.
Θα πρότεινα να διαβάσουμε συγκριτικά με, και υποστηρικτικά ως, προς τον Καβάφη το άρθρο που δέκα χρόνια αργότερα έγραψε ο Σικελιανός με αφορμή τα αντισημιτικά επεισόδια της Θεσσαλονίκης. Ο Σικελιανός καταδικάζει απερίφραστα, και μάλιστα σε ένα κείμενο γραμμένο στην καθαρεύουσα, «το οικτρόν αυτό θρησκευτικόν και πολιτικόν όργιον, το οποίον λέγεται διά την ιστορίαν ολόκληρον αντισημιτισμός», και τονίζει τη συμβολή των Εβραίων στην ιστορικήν εξέλιξη της ανθρωπότητας: «η φυλή αυτή, μεταφέρουσα από περιπετείας εις περιπέτειαν και από κολάσεως εις κόλασιν, τον πανάρχαιον θεσμόν της προγονικής λατρείας και τον θεσμόν της παναρχαίας αυτής κοινότητος και διαιτησίας, όχι μόνον κατόρθωσεν να διατηρήση επί ολοκλήρους αιώνας την ιδιαιτέραν αυτής φυσιογνωμίαν, αλλά και να γίνει ο φορεύς μιας ουσιαστικής προόδου εις το διανοητικόν, ηθικόν και οικονομικόν επίπεδον ολοκλήρου της γης».
Πιστεύω πως ο Καβάφης θα προσυπέγραφε αυτά τα λόγια και ίσως συμπλήρωνε πως αυτή ακριβώς η οικουμενική δράση των Εβραίων άρχισε στην ελληνιστική Αλεξάνδρεια.
* Ο Γιώργος Βαρθαλίτης είναι ποιητής
