Θυμάται το πρώτο του έργο. Ένας άνθρωπος σχηματικά φτιαγμένος, όπως ζωγραφίζουν τους ανθρώπους τα παιδιά, με το όνομα "Γάνης Αγάνης", να σηματοδοτεί τον ήρωα των "Αθλίων" του Ουγκό και τον δημιουργό της ζωγραφιάς να μην έχει κλείσει ακόμα τα πέντε του χρόνια.
Ανορθόγραφη και η υπογραφή του πρωτόλειου έργου. Γάνης Ψυχοπέδης. Ο λιλιπούτειος ζωγράφος δεν έχει μάθει καλά καλά να γράφει ακόμα. Όμως τα "Κλασικά Εικονογραφημένα" της εποχής άνοιξαν μια πηγή έμπνευσης και έδειξαν έναν δρόμο που ο μικρός τότε αναγνώστης τους δεν έπαψε να ακολουθεί.
Κάπως έτσι ο γνωστός ζωγράφος και χαράκτης, ομότιμος καθηγητής της ΑΚΣΤ Γιάννης Ψυχοπαίδης έμαθε να βουτάει στα βαθιά νερά των κειμένων, να ανασκάπτει λογοτέχνες και να συναντιέται διαρκώς μαζί τους. Από τον "Γάνη Αγάνη" του Ουγκό των παιδικών αναγνωσμάτων και σχεδίων του, σήμερα, στην ωριμότητα πια, τον συναντούμε να ξαναδιαβάζει έναν κορυφαίο Έλληνα υπερρεαλιστή, καταθέτοντας το βιβλίο "Στον βυθό των ονείρων - Εικόνες από την 'Οκτάνα' του Ανδρέα Εμπειρίκου" (εκδ. Ίκαρος) και περί τα σαράντα έργα της ομότιτλης έκθεσης που εγκαινιάζεται την Τρίτη στην Γκαλερί Ζουμπουλάκη. Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης μιλάει με ζέση για τον ποιητή. Παίρνει τις λέξεις του, τις μετατρέπει σε χρώμα, σχήμα και ιδέες και μας προτρέπει να ξανασκεφτούμε έννοιες και αξίες αντλημένες από το εμβληματικό ποίημα.
Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη
* Από τον "Γάνη Αγάνη" του Ουγκό μέχρι την "Οκτάνα" του Εμπειρίκου πώς διανύθηκε η διαδρομή;
Είναι σαν να μην έχει περάσει ούτε μια μέρα, γιατί έρχεται και επανέρχεται η διαρκής ανάγκη να βρεθούν τα κοινά ίχνη από δύο διαφορετικές γλώσσες που γίνονται μία και αντλούν από το ίδιο υπέδαφος. Δηλαδή, μια κοινή αίσθηση αισθαντικότητας και ευαισθησίας που πάει να συνδέσει τον λόγο με το χρώμα και το σχέδιο.
* Πώς προέκυψε ο Εμπειρίκος;
Πριν από δύο χρόνια είχα κάνει μια έκθεση με τον τίτλο "Βιογραφία" και είχα ζωγραφίσει τα πρόσωπα που με σημάδεψαν και διαμόρφωσαν τη σχέση μου με τον κόσμο. Αυτοί ήταν κυρίως ποιητές, λογοτέχνες και κάποιοι πολιτικοί. Ανάμεσά τους οι Καβάφης, Σεφέρης, Ελύτης, Ρίτσος, Καρυωτάκης, Τσίρκας, Καζαντζάκης, Μπουζιάνης, Χαλεπάς, Μπελογιάννης. Στην ουσία ήταν δώδεκα επιλεγμένα πρόσωπα, κομμάτια της δικής μου βιογραφίας, αλλά και μιας συλλογικής βιογραφίας της γενιάς μου. Αν σήμερα ξαναζωγράφιζα αυτή τη βιογραφία, ο Εμπειρίκος θα ήταν παρών. Μια μεγάλη ποιητική μορφή και μια καθαρή, υπέροχη, ελεύθερη ψυχή.
* Παρατηρώ ότι ο Εμπειρίκος έβγαλε μια ένταση χρωμάτων σ' αυτόν τον κύκλο έργων σας.
Χρωμάτων και σχημάτων. Εικόνες που συγκρούονται μεταξύ τους και αλληλοσυμπληρώνονται, ένα κολάζ από ιδέες, παραστάσεις, μορφές από διαφορετικές χρονικές περιόδους, που εμπλέκονται ακαθόριστα, δίνοντας όμως το έναυσμα για έναν διάλογο ανάμεσα στην Ιστορία, τη μνήμη, την τέχνη. Το χθες, το σήμερα, ο ερωτισμός, η πολιτική, η κοινωνία αναζητούν τη σύγχρονη εκδοχή τους μέσα από μια ποιητική εικαστική υπέρβαση.
* Σ' αυτά τα έργα υπάρχει ένας καινούργιος εικαστικός λόγος;
Το υλικό της ποίησης του Εμπειρίκου, με το βαθύ αίτημα για την ανθρώπινη απελευθέρωση, "υποχρεώνει" έναν εικαστικό δημιουργό να ξανασκεφτεί για τους όρους και τους κανόνες της δικής του προσωπικής ελευθερίας. Το απελευθερωτικό μανιφέστο του Εμπειρίκου πρέπει να γίνει ένας σηματωρός για όλους αυτούς που την ελευθερία τους δεν την έχουν ούτε εξασφαλισμένη ούτε αυτονόητη, αλλά τη διεκδικούν διαρκώς και στη ζωή τους και την τέχνη τους.
* Ποιους εικαστικούς όρους διαπραγματεύεστε εκ νέου με αφορμή τον Εμπειρίκο;
Ο Εμπειρίκος μας διδάσκει να ξεχάσουμε αυτά που ξέραμε και να θυμηθούμε αυτά που δεν ξέρουμε και επιθυμούμε. Κάθε σύμβαση είναι ο εχθρός αυτής της τέχνης. Μιας τέχνης που δεν πρέπει να υποκριθεί ούτε να χαϊδεύεται με τη δεξιοτεχνία της. Ζητάει να ακυρώσει καθετί το συμβατικό και προκαθορισμένο, αναζητάει διαρκώς μικρές και μεγάλες υπερβάσεις και να μετακινήσει την κοινωνική και την καλλιτεχνική συνείδηση ένα βήμα πιο μπροστά.
* Αυτή η προωθητική δύναμη σε ενέπνευσε στον Εμπειρίκο και στην "Οκτάνα" του;
Τον είχα διαβάσει από παλιά. Δεν φανταζόμουν όμως ότι θα βρισκόμουν μπροστά σ' αυτή τη μεγάλη έκπληξη κατά την τελευταία μου ανάγνωση. Ίσως εγώ να μην ήμουν έτοιμος να υποδεχτώ αυτό το σάλπισμα της ελευθερίας. Δεν είναι τυχαίο ότι σήμερα, στην εποχή των μεγάλων εκπτώσεων, ο Εμπειρίκος είναι πιο αναγκαίος και πολύτιμος από ποτέ. Οι αξίες του και το κήρυγμα μιας άδολης ελευθερίας είναι επί της ουσίας κήρυγμα για τον συλλογικό μετασχηματισμό των ανθρώπων και των κοινωνιών. Η αισθητική της ποίησής του είναι η ηθική μιας νέας κοινωνίας των ανθρώπων. Η "Οκτάνα" είναι ένα μανιφέστο ελευθερίας. Ο κόσμος του Εμπειρίκου είναι άκρως πραγματικός και άκρως υπερβατικός. Είναι πραγματικός, πολιτικός και ερωτικός μαζί και ταυτόχρονα υπερβατικός, ένας κόσμος μιας ουτοπίας, μιας κοινωνίας της απόλυτης, ασυμβίβαστης ελευθερίας, χωρίς δεσμά και χωρίς λογοκρισία. Και μαζί ένας κόσμος βαθιά ρομαντικός, συγκινητικός και βαθιά συγκινημένος. Η καθαρότητα και η αθωότητα αυτού του ποιητικού πνεύματος έχει τη μοναδική ικανότητα να συγκινεί, μερικές φορές μέχρι δακρύων, με την ακεραιότητα και την κυριολεξία του λόγου του. Ενός λόγου που παρατηρεί, συσχετίζει, κρίνει, φαντάζεται και ελπίζει σε μια καινούργια κοινωνία, άνευ ορίων, άνευ όρων.
* Τι δουλειά έχει αυτός ο κόσμος στον κόσμο μας;
Σήμερα, που η ελευθερία είναι το μεγάλο ζητούμενο, που η κρίση μας ξεκαθάρισε τι είναι αυτό που πρέπει να κρατήσουμε και τι είναι αυτό που πρέπει να πετάξουμε, τουλάχιστον σε όσους ακόμα διαθέτουν ένα κριτικό πνεύμα, αυτή η ελευθερία που προβάλλεται μέσα από αυτή την ποίηση είναι μια μεγάλη παρακαταθήκη της γενιάς του '30 στη σημερινή εποχή.
* Τι κρατάμε από τη γενιά του '30, από το παρελθόν γενικά, για να πάρουμε φόρα για το μέλλον και μάλιστα σε μια περίοδο παρακμής, αλλά και μεγάλης ανάγκης να συγκροτήσουμε τη νέα ταυτότητά μας;
Κρατάμε την ακεραιότητα των χαρακτήρων αυτών των ανθρώπων που έζησαν μέσα στον ιστορικό ζόφο και στάθηκαν όρθιοι. Ο Εμπειρίκος είναι λαμπρό παράδειγμα όρθιου ανθρώπου και πανόρθιου ποιητή. Ένας διεθνιστής του πνεύματος, βαθιά Έλληνας, ο άνθρωπος που συνέδεσε καλλιτεχνικά και βιωματικά τη μεγάλη ευρωπαϊκή πνευματική παράδοση, την ελληνική ιστορική περιπέτεια και τις ακραίες πρωτοπορίες της εποχής του. Το συλλογικό κοινωνικό όραμα μιας Ευρώπης των ιδεών και των λαών, που κινδυνεύει βαθιά στις μέρες μας, επαναφέρει διαρκώς ως αίτημα η ποίηση του Εμπειρίκου. Σε μια Ευρώπη που έχει καταρρακωθεί κάθε έννοια αλληλεγγύης και συλλογικών προταγμάτων, όπου οι ισχυροί μονοπωλούν χωρίς πια προσχήματα την εξουσία του χρήματος και της αγοράς προς ίδιον όφελος, σε μια Ευρώπη με κλειστά μάτια, κλειστά αυτιά και κλειστά σύνορα. Σε μια Ευρώπη που φυλλορροεί, εγκαταλείποντας κάθε θεσμική νομιμοποίηση στις δράσεις της και έχει απολέσει κάθε πνευματική και ηθική ικμάδα, ο στίχος "Οκτάνα θα πει το ‘εγώ’ ‘εσύ’ να γίνεται" μπορεί να λειτουργεί ως μόνιμο εφαλτήριο σκέψης και δράσης. Η "Οκτάνα" μας δίνει όλες τις λέξεις και τις έννοιες, τις αρχές και τις αξίες που θα βοηθήσουν να ξαναβρεθεί ο άνθρωπος στο κέντρο του κόσμου, έτσι που να ιχνογραφήσουμε ξανά το κόσμο που ονειρευόμαστε, αλλά και τη θέση μας εντός του. Έναν κόσμο όχι ως μια φαντασιακή ουτοπία, αλλά ως αποτέλεσμα μιας μαχητικής διεκδίκησης που είναι ικανή να υπερβεί τα "ελάχιστα περιθώρια που αφήνουν στους ανθρώπους οι απάνθρωποι νόμοι των περιδεών και των τυφλών ή ηλιθίων".
Η "Οκτάνα" μας δίνει όλες τις λέξεις και τις έννοιες, τις αρχές και τις αξίες που θα βοηθήσουν να ξαναβρεθεί ο άνθρωπος στο κέντρο του κόσμου, έτσι που να ιχνογραφήσουμε ξανά τον κόσμο που ονειρευόμαστε. Έναν κόσμο όχι σαν μια φαντασιακή ουτοπία αλλά σαν αποτέλεσμα μιας μαχητικής διεκδίκησης
