Του Πάνου Σκουρολιάκου*
Ο Ανατόλι Λουνατσάρσκι (1875 - 1933) ήταν ένα από τα λίγα πρόσωπα στην παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού που επηρέασαν καθοριστικά τις τέχνες και τα γράμματα. Όχι μέσω του προσωπικού του έργου, αλλά διά των απόψεων και αποφάσεών του.
Επαναστάτης από τα νεανικά του χρόνια, εντάσσεται στην παράνομη οργάνωση των μαθητών στο Κίεβο το 1890. Έως ότου συμμετάσχει στην επανάσταση του 1905 και μετά του 1917, είχε προλάβει να αποκτήσει σπουδαία μόρφωση. Σπούδασε στη Ζυρίχη Φιλοσοφία και Φυσικές Επιστήμες, ενώ μιλούσε πολλές σύγχρονες και δύο αρχαίες γλώσσες. Ήταν πολύ κοντά στον Λένιν, με τον οποίο είχε και ιδεολογικές αντιπαραθέσεις. Ενδιαφέρον έχει η στάση των δύο ανδρών απέναντι στη λειτουργία των σοσιαλιστικών ιδεών, για τις οποίες ο Λουνατσάρσκι πίστευε πως, αν μετατραπούν σε ένα είδος νέας θρησκείας, τότε θα ήταν πιο εύληπτες από τις λαϊκές μάζες. Με το έργο του «Υλισμός και Εμπειριοκρατισμός» ο Λένιν άσκησε πολεμική κριτική στις απόψεις αυτές του συντρόφου του.
Με την επικράτηση της Οκτωβριανής Επανάστασης ο Λουνατσάρσκι έμελλε να γίνει ο πρώτος κομισάριος της Παιδείας και να ασκεί αποφασιστική επιρροή μέσω της καθοδήγησής του στην Παιδεία και τον πολιτισμό. Ο Λένιν, που η επαναστατική του δράση δεν του επέτρεψε να εντρυφήσει ιδιαίτερα σε θέματα τέχνης και πολιτισμού, τον εμπιστευόταν απόλυτα. Μια από τις ιστορίες που καταγράφονται για τη σχέση του ηγέτη της επανάστασης με την τέχνη είναι η εξής: Σε μια έκθεση σχεδίων για μνημεία που θα αντικαθιστούσαν τα κατεστραμμένα αγάλματα και μνημεία της τσαρικής περιόδου ο Λένιν εξέταζε προσεκτικά τα σχέδια, αλλά κανένα δεν του άρεσε. Φτάνοντας σε ένα μνημείο φουτουριστικής τέχνης, έδειχνε εντελώς αμήχανος. Όταν του ζήτησαν την άποψή του, είπε «δεν καταλαβαίνω τίποτε, ρωτήστε τον Λουνατσάρσκι».
Αναλαμβάνοντας λοιπόν ως κομισάριος ο άνθρωπος που είχε την ευθύνη των ζητημάτων πολιτισμού δεν είχε μπροστά του ένα καθαρό πεδίο δράσης. Οι αντιπαραθέσεις και διαμάχες για τη λειτουργία του πολιτισμού όσον αφορά τη διαπαιδαγώγηση του εργαζόμενου λαού συμπεριλάμβαναν δυνατούς παίκτες. Εκτός από τον Λένιν, είχε να αντιμετωπίσει μεγέθη όπως αυτά των Τρότσκι, Μπουχάριν, Κολοντάι, Μέγιερχολτ, Μαγιακόφσκι και άλλων πολλών και σημαντικών. Κατάφερε όμως ως αγκιτάτορας να σταθεί στην κορυφή και με το θεωρητικό του έργο και με την απαράμιλλη ρητορική του δεινότητα και να παραμείνει ο αδιαμφισβήτητος καθοδηγητής σε θέματα τέχνης και πολιτισμού.
Οι σπουδές του Λουνατσάρσκι και η βαθιά γνώση του γύρω από τον πολιτισμό και την ιστορία του τού έδωσαν τη δύναμη εκείνα τα πρώτα χρόνια του σοβιετικού κράτους να δράσει θετικά και να βάλει τις βάσεις για έναν πραγματικά ουμανιστικό πολιτισμό, με σεβασμό στο παρελθόν και αισιοδοξία για το μέλλον. Ο ίδιος συνέκρινε την αποστολή της σοσιαλιστικής πολιτιστικής δραστηριότητας με την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό.
Σε αυτόν οφείλεται η διατήρηση και η απρόσκοπτη λειτουργία του Θεάτρου Τέχνης της Μόσχας και άλλων «αυτοκρατορικών» θεάτρων. Επιχειρώντας να συνδυάσει ό,τι καλό δημιουργήθηκε κατά το παρελθόν με το νέο και τις σύγχρονες επαναστατικές απαιτήσεις, δημιουργεί τα νέα σοβιετικά θέατρα που εμφανίστηκαν μαζικά σε όλη τη σοβιετική επικράτεια. Κρατώντας ως ευαγγέλιο την αισθητική κίνηση του σοσιαλιστικού ρεαλισμού, υποστηρίζει ταυτόχρονα και κάποια μετεπαναστατικά προοδευτικά πειραματικά κινήματα.
Διακηρύσσει πως το προλεταριάτο πρέπει να ασχοληθεί με την πολιτιστική επανάσταση. Επικαλείται γι' αυτήν τη θέση του τον ίδιο τον Λένιν, που επέμενε πως, αν η δουλειά οικοδόμησης του σοσιαλισμού δεν οδηγεί στην αλλαγή του ίδιου του ανθρώπου, τότε χάνει τον σκοπό και τη σημασία της. Ο Λουνατσάρσκι δεν θέλει τον νέο σοβιετικό πολίτη παθητικό αποδέκτη της νέας τέχνης. Πασχίζει να δημιουργήσει συνειδητούς υποστηρικτές της συντελούμενης πολιτιστικής δραστηριότητας που συμβάλλει στην πρόοδο και τη χειραφέτηση της κοινωνίας.
Ήταν άλλωστε η εποχή του Λένιν. Μετά από αυτόν και μετά τον Λουνατσάρσκι και πολλούς ακόμα, το όνειρο συρρικνώθηκε για να χωρέσει σε στενές κομματικές αποφάσεις γραφειοκρατών που διαδέχθηκαν τους επαναστάτες. Ήταν οι γραφειοκράτες εκείνοι που εξευτέλιζαν σκηνοθέτες σαν τον Πουντόβκιν, που οδηγούσαν στην αυτοκτονία ποιητές σαν τον Μαγιακόφσκι και στην αφωνία θεατρικούς συγγραφείς σαν τον Μπουλγκάκοφ.
Ο Λουνατσάρσκι, πέρα από τις επιστημονικές του περγαμηνές, είχε και άλλες, που τις απέκτησε στο καμίνι της επανάστασης, στις εξορίες και τις φυλακίσεις. Πεθαίνοντας τάφηκε στο Τείχος του Κρεμλίνου, στην Κόκκινη Πλατεία της Μόσχας.
* Μέλος της Κ.Ε. του ΣΥΡΙΖΑ, βουλευτής στην Περιφέρεια Αττικής
