ΤΟΥ ΔΗΜΗΤΡΗ Ε. ΦΙΛΙΠΠΗ
«Ένα έθνος είναι πάντα μια προβολή στο μέλλον, ένα τόξο τεντωμένο στο αύριο. Ότι το αύριο είναι άγνωστο, δεν ακυρώνει την ανάγκη να προσπαθούμε να το γνωρίζουμε εκ των προτέρων για να δίνουμε εξηγήσεις στα πράγματα. Απ’ αυτή την άποψη, την αληθινή ιστορία ενός λαού δεν θα τη βρούμε σχεδόν ποτέ σε ό,τι έχει γραφεί γι’ αυτόν. Ο άνθρωπος κουβαλά -όταν την κουβαλά- την ιστορία μέσα του. Αυτή, του αποκαλύπτεται σαν επιθυμία και σαν ελπίδα, κάποτε και σαν φόβος, όλο και πιο περίπλοκος στη μελλοντική του προοπτική. Ένας έθνος είναι ένα πλήθος ανθρώπων που φοβούνται, επιθυμούν και ελπίζουν κατά προσέγγιση τα ίδια πράγματα»
Αντόνιο Ματσάδο1
Το παρόν σημείωμα γράφτηκε την περασμένη Τρίτη το βράδυ, την ώρα που ο πρόεδρος της Τζεναραλιτάτ (δια-Κυβέρνηση της Αυτονομίας της Καταλονίας) Κάρλες Πουτζδεμόντ, εξήγγειλε στο τοπικό Κοινοβούλιο (Parlament) την «επικείμενη» ανεξαρτησία της «Δημοκρατίας Καταλονίας», ενώ ταυτόχρονα καλούσε σε διάλογο το Ισπανικό Κράτος. Ύστερα και από αυτή την εξέλιξη (κατά την El País «η πρόταση προσωρινής εκεχειρίας στην υπό προθεσμία ανεξαρτησία της Καταλονίας είναι νέα παγίδα του Καταλανού κυβερνήτη»), και ανεξάρτητα από όποια γεγονότα ακολουθήσουν όσο να δημοσιευθεί το παρόν, για την καλύτερη συνεννόηση-κατανόηση του «καταλανικού ζητήματος» μπορούν να τεθούν οι κάτωθι τέσσερις σύντομες, ως και «σίγουρες», ερωταποκρίσεις...
1. Ήταν ή όχι το καταλανικό δημοψήφισμα (αντι)συνταγματικό; Απαραίτητη διευκρίνιση-υπενθύμιση πριν από την απάντηση: το ισχύον Σύνταγμα του 1978 αποτέλεσε σημαντικό επίτευγμα της Ισπανικής Μεταπολίτευσης, καθώς από τις «δύο Ισπανίες», την φρανκική και την αντιφρανκική, και «στο αναγκαίο πολιτειακό πλαίσιο της κοινοβουλευτικής Μοναρχίας», τολμήθηκε το πέρασμα στην «πληθυντική, πλουραλιστική, πολύγλωσση χώρα» 17 περιφερειών αυτόνομης διακυβέρνησης, με τέσσερις εξ αυτών (Καταλονία, Χώρα των Βάσκων, Γαλικία και Ανδαλουσία) να απολαμβάνουν «ολίγον περισσότερης» αυτονομίας. Η απάντηση τώρα: σύμφωνα με το ισχύον Σύνταγμα του 1978, μόνο η Κεντρική Κυβέρνηση έχει δικαιοδοσία να συγκαλέσει δημοψήφισμα. Συνεπώς, το καταλανικό δημοψήφισμα είναι αντισυνταγματικό, όπως όλοι γνώριζαν (π.χ. το Podemos, η δήμαρχος Βαρεκλώνης Άντα Κολάου και πολλοί άλλοι ουσιαστικά ζητούν νόμιμο δημοψήφισμα με εγγυήσεις). Πάντως, την επαναλαμβανόμενη ή συνεχιζόμενη «συνταγματική ανωμαλία» (προϋπήρξε το «συμβουλευτικό δημοψήφισμα» της 9ης Νοεμβρίου 2014), φαίνεται πως «έλυσε» ο κυβερνήτης της Καταλονίας προσφέροντας «κλάδο ελαίας» στην Κεντρική Κυβέρνηση, αφού (της) ζήτησε να συμβάλλει στην «ήρεμη λύση με συμφωνία, όπως απαιτούν η ευθύνη, η φιλοτιμία και ο σεβασμός».
2. Ήταν απαραίτητη η βία για να επέλθει η «εκεχειρία της Τρίτης 10-9»; Είναι μάλλον κοινή εκτίμηση ότι ο συντηρητικός πρωθυπουργός Μαριάνο Ραχόι (και ο βασιλιάς, δευτερευόντως) απέφυγε να διαχειριστεί το πρόβλημα και άφησε την κατάσταση να τραβήξει στα άκρα, αποβλέποντας στην «αναδίπλωση» της Βαρκελώνης. Αρνήθηκε τον διάλογο, για να υποχρεώσει τους άλλους να τον ζητήσουν. Οι εξελίξεις μάλλον φαίνεται να τον δικαιώνουν, αν και πολλοί υποστηρίζουν ότι το ίδιο αποτέλεσμα θα υπήρχε χωρίς τη βιαιότητα των «κεντρικών-κρατικών» σωμάτων ασφαλείας και την υπερβολική σπουδή που επέδειξαν στο να εφαρμόσουν τα μέτρα καταστολής. Όπως το βλέπει κανείς «εξ αποστάσεως», σχηματίζει τη γνώμη ότι αμφότερες οι κυβερνήσεις προσπάθησαν να επωφεληθούν αλληλοκατηγορούμενες, και φορτώνοντας η μία την ευθύνη στην άλλη: η Τζενεραλιτάτ, που έχει την κοινοβουλευτική αλλά όχι τη λαϊκή πλειοψηφία (στις αυτονομιστικές εκλογές του 2015, τα αποσχιστικά κόμματα ψηφίστηκαν από το 35,51% του εκλογικού σώματος και από το 47,74% των ψηφισάντων) είχε ανάγκη τις σκηνές βίας από την Guardia Civil για να τις χρησιμοποιήσει σαν ελαφρυντικό για το «συνταγματικό πραξικόπημά της», ενώ η Κεντρική Κυβέρνηση μειοψηφίας του Λαϊκού Κόμματος χρησιμοποίησε τη βία για να καρπωθεί τη γενικότερη λαϊκή δυσαρέσκεια, που αναπόφευκτα προκαλείται από τον φόβο της γενικότερης, επικείμενης-ενδεχόμενης, εθνικής ανωμαλίας. Ο Ραχόι, για να ισχυροποιηθεί, χρειάζεται έναν καλό «εχθρό» και τον έχει. Η μονομερής ανακήρυξη της ανεξαρτησίας με επίκληση εκεχειρίας «δια της διεθνούς μεσολάβησης», συνιστά περισσότερο συμβιβασμό του Καταλανού προέδρου και λιγότερο του Μαδριλένιου. «Ζητώ από τις πολιτικές δυνάμεις με τα λόγια και με τις πράξεις τους να κάνουν ό,τι είναι δυνατόν και να συμβάλλουν στην εξομάλυνση της κατάστασης», αισθάνθηκε την ανάγκη να τονίσει ο Καταλανός κυβερνήτης. Ο Ισπανός πρωθυπουργός απάντησε-απείλησε τα μεσάνυχτα της Τρίτης παραπέμποντας πάντα στο Σύνταγμα και στο άρθρο 155 (ουσιαστικά δηλαδή, με την επιβολή στρατιωτικού νόμου στην «ασυμβίβαστη» Αυτονομία).
3. Η συγκυρία επηρεάζει τις σχέσεις Βαρκελώνης - Μαδρίτης; Λίγες μέρες πριν από την τεσσαρακοστή επέτειο ανάκτησης της αυτονομίας της (23 Οκτωβρίου 1977) και από την ιστορική δήλωση, «είμαστε δω», του προέδρου της Γιοζέπ Ταραδέγιας, άρτι επανακάμψαντος τότε από την εξορία, η Καταλονία βρίσκεται μπροστά σε ένα δύσκολο σταυροδρόμι, ενώ η Ισπανική Δημοκρατία καλείται να υπερβεί μια μεγάλη πρόκληση, μάλλον ασύγκριτα μεγαλύτερη από το πραξικόπημα Τεχέρο το 1981. Η σημερινή κατάσταση στην Καταλονία παραπέμπει, αναπόφευκτα, στα γεγονότα της 6ης Οκτωβρίου 1934, όταν ο τότε πρόεδρος της Τζενεαραλιτατ, Λουίς Κομπάνις, κήρυξε την ανεξαρτησία του Καταλανικού Κράτους. Και τότε είχε προκηρυχθεί γενική απεργία, όπως και τώρα, με πρωτοβουλία του αντισυστημικού - αντιευρωπαϊκού κόμματος Υποψηφιότητα για τη Λαϊκή Ένωση (CUP) και άλλων οργανώσεων που υποστηρίζουν την ανεξαρτητοποίηση. Οι εξελίξεις του 1934 συνδέονταν με τις αντιδράσεις εναντίον της εισόδου στην Κυβέρνηση του φιλομοναρχικού και φιλοφασιστικού κόμματος της Ισπανικής Συνομοσπονδίας των Δεξιών Αυτονομιστικών παρατάξεων (CEDA), ενώ οι τώρα διαμαρτυρίες απευθύνονται εναντίον της Κυβέρνησης Ραχόι, που κατακρίνεται για τις «αυταρχικές και βίαιες μεθόδους της, όπως, το πάλαι, ο Φρανκισμός». Όμως, η «εξίσωση» κρίνεται «επικίνδυνα υπερβολική» και για τον επιπρόσθετο λόγο ότι «το ίδιο επικίνδυνα υπερβολική ήταν άλλοτε μια τάση προς τη γενίκευση, ότι οι Καταλανοί ήταν αντιφρανκιστές και οι άλλοι φρανκιστές» (αμφισβητούμενος ή όχι, ο κοινός τόπος είναι ότι επί φρανκισμού, η έδρα της Μπάρτσα, το «Καμπ Νου», συνιστούσε «αντικαθεστωτικό χώρο»). Σε κάθε περίπτωση όμως, είτε εξαιτίας της Μαδρίτης είτε εξαιτίας της Βαρκελώνης, είτε εξαιτίας αμφοτέρων, αυτή τη στιγμή τίθεται υπό αμφισβήτηση η «συμφωνία της συνύπαρξής τους», που τηρήθηκε από την αρχή της Μεταπολίτευσης. Τώρα, αντί για συνύπαρξη, «παίζεται παιχνίδι ή/και άσκηση συνύπαρξης»: παιχνίδι ισορροπίας σε τεντωμένο σχοινί ή άσκηση τοξοβολίας «με το βέλος έτοιμο να φύγει από το τεντωμένο τόξο». Και το τεντωμένο σχοινί ή τόξο είναι η οικονομία: «από τις επιχειρήσεις και από τους οικονομικούς παράγοντες ζητώ να συνεχίσουν να παράγουν πλούτο και να μην ενδώσουν στην πρόκληση που τους παρουσιάζεται να χρησιμοποιήσουν την ισχύ τους για να τρομοκρατήσουν τον λαό», τόνισε ο πρόεδρος της Τζεναραλιτάτ, στο πλέον «δραματικό κρεσέντο» της ομιλίας του.
4. Ποια είναι, τώρα, τα κυρίαρχα αισθήματα και ερωτήματα; Αναμφίβολα, η θλίψη και η πικρία είναι αισθήματα που κυριαρχούν αυτή τη στιγμή σε όλη την Ισπανία. Τα «υπαρξιακά, πολιτικά και πολιτισμικά, ερωτήματα» που τίθενται είναι, πρώτον, αν η «Ισπανικότητα ή Ισπανοσύνη» (Hispanidad) θα συνεχίσει να συμπεριλαμβάνει την «Καταλανικότητα» (Catalanidad), και αντιστρόφως βεβαίως, αν η δεύτερη θέλει να συνεχίσει να συμπεριλαμβάνεται στην πρώτη. Και, δεύτερον, αν η Ισπανία και οι Ισπανίες θέλει/ουν να συνεχίσει/ουν να γράφει/ουν την ιστορία του μέλλοντός της/τους ως «πληθυντικός αριθμός λαών και ανθρώπων, που ελπίζουν περίπου στα ίδια πράγματα». Κατ’ επέκταση, αυτό το ερώτημα πρέπει να απευθύνεται και στην ΕΕ, καθώς δεν είμαστε λίγες οι χώρες που ζούμε σε «κλίμα Μεσοπολέμου»...
*Ο Δ. Φιλιππής είναι επίκουρος καθηγητής στο Προπτυχιακό Πρόγραμμα Ισπανικής Γλώσσας και Πολιτισμού στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο
1 Antonio Machado. Poeta en el exilio (έκδ. Monique Alonso -συνεργασία Antonio Tello), Anthropos, editorial del hombre. Βαρκελώνη, 1985, σ. 96. Anthropos, editorial del hombre, Βαρκελώνη, 1985, σ. 96.
