ΤΟΥ ΓΙΩΡΓΟΥ ΒΑΡΘΑΛΙΤΗ
Έχει τη χάρη του να εντρυφάς που και που και σε λησμονημένους σήμερα συγγραφείς. Διαβάζω αυτό τον καιρό την Θεοδώρα του Κλέωνος Ραγκαβή, που με παρακίνησε να την αγοράσω μια πολυτελής έκδοση του 1884 από την εν Λειψία “Ανατολική Τυπογραφία Γ. Δρουγουλίνου” Ομολογώ πως αυτό το μακροσκελές “δραματικόν ποίημα”, όπως το αποκαλεί ο ίδιος ο Ραγκαβής, με διασκεδάζει αρκετά, και με διασκεδάζει παρά την θέληση του συγγραφέα του. Είναι στη μοίρα των λογογράφων της καθαρεύουσας να προκαλούν σήμερα θυμηδία εκεί που επιδίωξαν κάποτε να συγκινήσουν. Στην αρχή του δράματος συναντώ την εξής φράση:
ενόσω βασιλεύει εις Βυζάντιον
ο Ιουστίνος, ηγεμών θεοσεβής
Δεν χρειάστηκε περισσότερο για να ξυπνήσει μέσα μου ο αναγνώστης του Καβάφη και να μου θυμίσει τους ακροτελεύτιους στίχους του “Ειγε ετελεύτα”:
Ήταν η εποχή καθ' ήν βασίλευεν,
εν άκρα ευλαβεία, ο γέρων Ιουστίνος,
κι η Αλεξάνδρεια, πόλις θεοσεβής,
αθλίους ειδωλολάτρας αποστρέφονταν.
Σίγουρα, αυτά τα βυζαντινά δράματα ενός Ραγκαβή ή ενός Βερναρδάκη θα είχαν τραβήξει την προσοχή του νεαρού Καβάφη, ο οποίος έβρισκε σ' αυτά τους προδρόμους της δικής του ιστορικής μεθόδου. Φτάνει να διαβάσει κανείς τις σημειώσεις του Ραγκαβή στο τέλος του έργου για να διαπιστώσει πόση ιστορική έρευνα κρύβεται εδώ. Σημειώνει χαρακτηριστικά ο ίδιος ο Ραγκαβής, όχι δίχως κάποιαν οίηση: “Εκάστης σχεδόν λέξεως του έργου ημών στηριζομένης επί χωρίου τινός συγγραφέως, και αναριθμήτων όντων των εν αυτώ μνημονευομένων γεγονότων, ενέφικτος, ως εικός, η δια σημειώσεων ανάπτυξις και των κυριωτέρων μόνον εξ αυτών, άνευ της συγγραφής τόμων ολοκλήρων”.
Κι όμως! Ανάμεσα σε συγγραφείς τύπου Ραγκαβή και στον Καβάφη, χαίνει αγεφύρωτο βάραθρο. Όσο κι αν ξεκινούν από τις ίδιες πηγές, όσο κι αν διαβάζουν τα ίδια πονήματα (τον Παπαρρηγόπουλο π.χ.), οδηγούνται σε τελείως διαφορετικά αποτελέσματα. Η μέθοδος του Ραγκαβή είναι μια ρομαντική εξιδανίκευση του παρελθόντος. Του Καβάφη η ρεαλιστική ανασύστασή του. Αυτή η ρεαλιστική μέθοδος είναι που τον διαφοροποιεί απ' όλους τους προηγούμενους νεοέλληνες -αλλά κι απ' τους περισσότερους ξένους, με λίγες εξαιρέσεις (π.χ. τον Pater και τον Flaubert)- συγγραφείς που καταπιάστηκαν με το παρελθόν και που το μόνο που κατορθώνουν είναι μια εξιδανικευτική παραχάραξη. Ο Καβάφης προσπαθεί να δει το παρελθόν όπως πραγματικά ήταν. Κι απ' την ανάποδη: προβάλλει στο παρελθόν την διαχρονική ανθρώπινη κατάσταση. Αυτή η ρεαλιστική μέθοδος τού επιτρέπει να χτίσει έναν δίαυλο ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν, έτσι ώστε εκείνο να λειτουργεί ως καθρέφτης και της σύγχρονης κατάστασης.
