ΤΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥ ΚΥΡΙΑΚΟΥ
GREGORY J. MARKOPOULOS, Βουστροφηδόν και αλλά γραπτά, μετάφραση Νατάσσας Χασιώτη, εκδόσεις Άγρα, σελ. 345
«Προς το Τέμενος. Γκρέγκορι Μαρκόπουλος και Ρόμπερτ Μπίβερς», επιμέλεια - κείμενο έκδοσης Γεωργία Κορώση, Α Κατάλογος / Non Catalog, έκδοση 60ού Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης
Παύει ο ελληνοαμερικανός σκηνοθέτης Gregory J. Markopoulos (1928-1992) να αποτελεί ένα καλά φυλαγμένο από την τύρβη των καιρών μυστήριο; Αφενός, σε μια παλαιότερη έκδοση περισυλλέγονται θεωρητικά αλλά και αποκαλυπτικά για τον ανυποχώρητο καλλιτεχνικό του προσανατολισμό κείμενα (εκδόσεις: Chaos Phaos II-1971, Chaos Phaos III - 1971, Boustrophedon - 1977, Ακρόπολης γη - 1992) και, αφετέρου, στο αφιέρωμα (επιμέλεια - κείμενο έκδοσης Γεωργία Κορώση, σ. 100-111) στο 60ο Διεθνές Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης 2019, υπό τη διεύθυνση του Ορέστη Ανδρεαδάκη, οι οραματικοί στόχοι του πρωτοποριακού στοχαστή και σκηνοθέτη και του συντρόφου του Ρόμπερτ Μπίβερς επικαιροποιούνται ως queer αισθητική και ως αναγωγή στις πηγές του αρχαιοελληνικού μύθου. Βλέποντας τις ταινίες του Μαρκόπουλος και ειδικά τα εμβληματικά Twice A Man (1962-1963) και The Illiac Passion (1964-1967), ύστερα από χρόνια μη διαθεσιμότητάς τους, έχουμε την ευκαιρία να επανεκτιμήσουμε πόσο ο αρχαιοελληνικός μύθος υπήρξε πρόσφορο πεδίο άντλησης σημασιολογικών εννοιών και συμβολικών μοτίβων, ερεθιστικό και προσπελάσιμο από τους σύγχρονους δημιουργούς αλλά και πώς περιγράφηκε η ομοερωτική συνθήκη στην μακαρθική αμερικανική κοινωνία των μέσων του εικοστού αιώνα.
Στην έκδοση Βουστροφηδόν και αλλά γραπτά, η εισαγωγή της μεταφράστριας Νατάσσας Χασιώτη (σ. 13-20), η πλήρης φιλμογραφία (σ. 339-345) και το κατατοπιστικό φωτογραφικό υλικό έρχονται να συμπληρώσουν διάσπαρτες σε περιοδικά συνεντεύξεις και γενικά στοιχεία για τον Μαρκόπουλος, κυρίως γύρω από την περιπέτεια της ανολοκλήρωτης ταινίας Γαλήνη στα τέλη της δεκαετίας του ’50 και το «Τέμενος», εγχείρημα (από το 1980 και εξής) με το οποίο αναζήτησε ο σκηνοθέτης στην Ελλάδα ένα είδος καλλιτεχνικής αγνότητας χωρίς τις υποχωρήσεις στις εμπορικές επιταγές. Με τον Μπίβερς ανέπτυξαν την ιδέα ενός μοναδικού χώρου έκθεσης και προβολής των ταινιών τους στην ύπαιθρο της ελληνικής επαρχίας (Λυσσαρέα Αρκαδίας), πρόσφορο και συμβατό- με τα «ασυμβίβαστα» ιδανικά τους.
Στον κόσμο του Μαρκόπουλος οι κλασικές πηγές συνδέονται με τις κινηματογραφικές καινοτομίες και στρατηγικές: φιλμική φράση και επίλεκτα καρέ ως αρμονικά μουσικά μέρη, σύμπλεγμα διαφορετικών καρέ που επαναλαμβάνονται, δομές ασυνέχειας στην φιλμική αφήγηση, λαμπερά χρώματα, μονά καρέ, ιδιαιτερότητες στο μοντάζ, ενθέσεις. Η γραμμική αφήγηση εγκαταλείπεται: flash cut (σκοτεινή οθόνη μεταξύ πλάνων ως καταληψία) και strobe-edit, υπερθέσεις και διπλοτυπίες. Την ίδια εποχή που γυρίζεται η Φαίδρα του Ζυλ Ντασσέν ο Μαρκόπουλος καταθέτει μια άλλη εκδοχή του ίδιου μύθου στο Twice a Man (1963), ενώ ο προμηθεϊκός μύθος στο The Illiac Passion επανεγγράφεται με μοναδικό τρόπο. Στην εκλεκτική κοινότητα της κινηματογραφικής πρωτοπορίας θα ακολουθήσουν το Προμηθέας σε δεύτερο πρόσωπο (1975) του Κώστα Φέρρη και το Προμηθέας εναντιοδρομών (1998) του Κώστα Σφήκα. Στο Twice a Man οι γεμάτες ένταση σχέσεις του Πολ τόσο με τον εραστή όσο και με τη μητέρα του αποδίδονται με παρένθετα πλάνα που διακόπτουν την «αφήγηση» για να υπενθυμίσουν ή να προμηνύσουν καταστάσεις, ενώ μια ακολουθία από σύμβολα υποδεικνύει το χαρακτήρα μιας σχέσης δυο ανδρών, συμβατής με το ιδεώδες σχήμα εραστή και ερωμένου στην αρχαιότητα. Η δε τραυματική σχέση μεταξύ μάνας και γιου, βασική στην αιτιολόγηση της ομοφυλοφιλίας κατά τη φροϋδική θεωρία, προβάλλεται στο μυθικό αρχέτυπο του Οιδίποδα. Ας μην ξεχνάμε ότι ήδη από τα πρώτα εγχειρήματα του Μαρκόπουλος οι τίτλοι ανακαλούν τους ομώνυμους πλατωνικούς διαλόγους περί φιλίας και σωφροσύνης (Lysis και Charmides).
Στη συναγωγή άρθρων του Μαρκόπουλος Βουστροφηδόν και αλλά γραπτά και ειδικά στην ενότητα «Η αδαμάντινη γέφυρα» (σ. 101-120) γίνονται διακριτά ο στοχασμός και η βάσανος γύρω από τις μορφές και τα νοήματα της τέχνης του κινηματογράφου αλλά και η δυσκολία πρόσληψης ενός καλλιτεχνικού έργου που υπερβαίνει τα τρέχοντα μέτρα και τα σταθμά. Ο εμπαιγμός και οι κατηγορίες για το «υπερτροφικό ναρκισσιστικό εγώ» του σκηνοθέτη δεν θα λείψουν ποτέ ως χαρακτηρισμοί σε όλη την ιδιαίτερη πορεία του Μαρκόπουλος ως καλλιτέχνη και ατόμου. Στο συνταρακτικό The Illiac Passion η επαναλαμβανόμενη εικόνα της διάσωσης ενός άνδρα που βρίσκεται αλυσοδεμένος σε βράχο, άμεσα συνδεδεμένη με το μυθικό υποκείμενο του Προμηθέα Δεσμώτη στο έργο-πηγή έρχεται να επανεγγραφεί στην ταινία ως σκηνή μαρτυρίου του Καλλιτέχνη. Ο Μαρκόπουλος μετατρέπεται σε «Προμηθέα» του εικοστού αιώνα. Στο The Illiac Passion εγκαταλείπεται η λογική της γραμμικής αφήγησης, ενώ η μουσική επένδυση αποκτά αφηγηματικό χαρακτήρα. Η ανάγνωση της μετάφρασης του Προμηθέα Δεσμώτη του Αισχύλου, όπως αυτή πραγματοποιήθηκε από τον Thoreau, είναι μια επιπλέον εμπειρία ανοικειοποίησης: οι φράσεις αποδίδονται σαν ψαλμωδίες, με σιωπές, διακοπές και υπνωτικές επαναλήψεις. O δε εορτασμός του ανδρικού σώματος και κάλλους αποδίδεται σε μια ακολουθία εικόνων με γυμνά μέλη που κινηματογραφούνται κατά τρόπο που διασπά κάθε συνέχεια στην αντίληψη του θεατή που καλείται σε συνδέσει τις εικόνες ως συνειρμικά νήματα.
Ανεξάρτητα από τα πρότυπα (κυρίως έργα της γαλλικής λογοτεχνίας-και ειδικά ο Ζαν Κοκτό), η ανάκληση του μύθου (και γενικά του αρχαιοελληνικού στοιχείου) και η εφαρμογή-εμπλοκή του στον πολυεπίπεδο, εύθραυστο και συναισθηματικό κόσμο των ταινιών του Μαρκόπουλος, είναι κομβικής σημασίας για την κατανόηση της συνύπαρξης συμβόλων και μορφών του Μύθου (Νάρκισσος, Δίας, Γανυμήδης) με την ομοερωτική συνθήκη. Οι μύθοι ως κοινά όνειρα των ανθρώπων, προερχόμενα από το υποσυνείδητο, εξηγούν τις πηγές της ανθρώπινης ύπαρξης, ενώ καθρεφτίζουν, αντιπροσωπεύουν και επικυρώνουν κοινωνικούς θεσμούς. Στο αβαντγκάρντ κόσμο του Μαρκόπουλος η λειτουργίας τους εντάσσεται σε ένα μηχανισμό, ο οποίος, έχοντας ως κεντρικό εργαλείο τη χρησιμοποίηση νεωτεριστικών σκηνοθετικών τεχνικών, επιχειρεί να σχολιάσει προβλήματα της κοινωνικής πραγματικότητας. Στο The Illiac Passion o κεντρικός ήρωας, ένας νεαρός άνδρας που διασχίζει τη γέφυρα του Μπρούκλιν έρχεται αντιμέτωπος με τις διάφορες εκφάνσεις και ενσαρκώσεις του εαυτού του. Αρχετυπικά μυθικά μοτίβα και προβαλλόμενες εικόνες του αρχαίου κόσμου σχολιάζουν την καταδικαστική άποψη της κρατούσας κοινωνίας περί των ερωτικών προτύπων: σπάσιμο των δεσμών και ανάγκη απελευθέρωσης, απαγορευτική προσδοκία ικανοποίησης των επιθυμιών, παρανοϊκή μανία της κοινωνίας απέναντι σε οτιδήποτε δεν εντάσσεται στις κοινωνικά δημιουργημένες νόρμες σχετικά με το φύλο.
* Ο Κωνσταντίνος Κυριακός διδάσκει θέατρο και κινηματογράφο στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πατρών
