ΤΗΣ ΧΡΙΣΤΙΝΑΣ ΛΙΝΑΡΔΑΚΗ
ΓΙΑΝΝΗΣ ΑΝΤΙΟΧΟΥ, Αυτός, ο κάτω ουρανός, εκδόσεις Ίκαρος, σελ. 104
Στην αρχή είναι η αναφορά στα φτερά. Έπεται κατόπιν η αναφορά στη Βαλχάλα, την αίθουσα του Άλλου Κόσμου, όπου σύμφωνα με τη σκανδιναβική μυθολογία καταλήγουν οι ανδρείοι στρατιώτες που πέφτουν στη μάχη. Είναι λογικό: χρειαζόμαστε φτερά για να φτάσουμε στους ουράνιους κόσμους, όμως στη συγκεκριμένη συλλογή ο ουρανός δεν βρίσκεται πάνω, αλλά κάτω, σε μια ενδιαφέρουσα αντιστροφή της συνηθισμένης τάξης των πραγμάτων. Τα φτερά, τα πουλιά, το κελάηδισμα ωστόσο επανέρχονται ολοένα στους στίχους, αφού ο ουρανός τούς ανήκει όπου κι αν βρίσκεται.
Ο Αντιόχου ξεκινά με τα συγκεκριμένα στοιχεία για να ορίσει ένα πλαίσιο. Είναι όμως ένα πλαίσιο φαντασίας, μαγικό - μια δυστοπία όπου λαμβάνουν χώρα τα δεινά και οι έρωτες που εξιστορούνται στο βιβλίο, τα οποία λειαίνει ο πανδαμάτωρ χρόνος που έχει μοναδική κατάληξη τον θάνατο.
Τρεις παρτιτούρες χωρίζουν τη συλλογή σε ισάριθμα μέρη. Πρόκειται κατά σειρά για τον «Χρυσό του Ρήνου» (Das Rheingold), δηλαδή το πρώτο μέρος από Το Δαχτυλίδι του Νίμπελουγκ του Βάγκνερ, τη «Σερενάτα» του Σούμπερτ (Ständchen) όπως τη μετέγραψε ο Λιστ και το έργο «Στη σελήνη» (An den Mond) πάλι του Σούμπερτ που είναι βασισμένο σε ποίημα του Γκαίτε. Στις παρτιτούρες ο ποιητής έχει ενθέσει σύμβολα, συντεταγμένες και ημερομηνίες - οι τελευταίες γραμμένες στα λατινικά. Δύο από αυτές έλκουν προφανώς από την προσωπική ιστορία του: Θεσσαλονίκη 3.9.2018 και Αθήνα 11.11.2018, ενώ οι τρίτες (που στο βιβλίο εμφανίζονται πρώτες) παραπέμπουν στον τόπο και τον χρόνο της Μάχης των Εθνών (Λειψία, 16.10.1813). Προκρίνοντας τη Μάχη έναντι των προσωπικών του στιγμών, ο ποιητής δίνει τον τόνο, που δεν είναι άλλος από τον πόλεμο - και μάλιστα εκείνον που έκρινε την τύχη του Ναπολέοντα. Το γεγονός μετατρέπει αυτοστιγμεί το βιβλίο σε αφήγηση ήττας.
Τα ποιήματα που χωρίζουν οι ημερομηνίες και οι συντεταγμένες αντιπροσωπεύουν τους σταθμούς ενός χωροχρονικού συνεχούς το οποίο αναπτύσσεται στο βιβλίο μέσα από τη ρωγμή της ζωής του ποιητή και περιλαμβάνει τη μικρογραφία ενός σύμπαντος που, καίτοι δυστοπικό, καθορίζει την ύπαρξη όλων των όντων. Αυτό ακριβώς είναι το βασικό παράδοξο της συλλογής: παρ’ ότι διαθέτει όλα εκείνα τα στοιχεία που θα την καθιστούσαν προσωπική υπόθεση του ποιητή, αφορά τους πάντες και είναι σαν οι πάντες να μπορούν να συναντήσουν τον εαυτό τους μέσα εκεί.
Διάχυτη είναι η θεατρική ποιότητα, η οποία περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, στοιχεία από την Παλαιά Διαθήκη και μεταγενέστερα συστήματα συμβόλων, όπως π.χ. η τράπουλα Ταρώ (πρβλ. πύργο της Βαβέλ/πύργο στην Ταρώ στον στίχο «Έχει έναν πύργο ο ουρανός μου» του ποιήματος «εν γη Σενναάρ»). Μοιάζει να εξυφαίνεται έτσι μια νέα μυθολογία, η οποία μολονότι έλκει από κλασικά σύμβολα, τοποθετείται σε εντελώς καινούργιο πλαίσιο.
Η τραγική αίσθηση που αναδύεται, ενισχύεται από το διάχυτο σκοτάδι, τις άφθονες σκιές και την αίσθηση παρακμής η οποία διαποτίζει τα πάντα. Ορισμένα αποσπάσματα είναι γραμμένα σε υψηλό ύφος, σαν αυτό της Βίβλου. Ωστόσο, το πρόσωπο της αφήγησης παραμένει σταθερά το πρώτο (είτε ενικό είτε πληθυντικό), γεγονός που δημιουργεί παράξενη ατμόσφαιρα - σαν να μιλά ο ίδιος ο Θεός («Κι άνθρωπος δεν υπήρχε να με σώσει κανείς γιατί δεν έζησα ποτέ με τους ζωντανούς ο μόνος»). Σε άλλα σημεία, συναντάμε έναν υπόκωφο, ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο που θυμίζει άλλοτε Ερωτόκριτο και άλλοτε δημοτικό τραγούδι («Ψηλά σε λόφο ανάβατο ξανθό και ξεραμένο, σπίτι σπιτάκι μου ανοιχτό αιώνες πικραμένο»). Παράγονται κατ’ αυτόν τον τρόπο συνηχήσεις που δημιουργούν την αίσθηση του οικείου, αν και η περιρρέουσα ανοικειότητα του βιβλίου τις υπονομεύει.
Ο τρόπος με τον οποίο αναπτύσσεται η συλλογή είναι η αναδίπλωση. Γι’ αυτό βρίσκουμε ξανά και ξανά αντηχήσεις συμβόλων ή επαναλήψεις στίχων: τα ποιήματα είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους σε πολλά επίπεδα, ενώ τα διαπερνά ένας κοινός άξονας, κατά μήκος του οποίου πλέκονται η πράξη με την απραξία, η κίνηση με τη στάση, η λέξη με τη σιωπή. Αυτά τα δίπολα αντανακλούν άλλωστε τους δύο πόλους της ύπαρξης: τον ρυθμό που είναι η ζωή και το χάος που είναι ο θάνατος.
Μέσα σε όλα αυτά, η ύπαρξη ή ανυπαρξία του Θεού ανάγεται σε κυρίαρχο θέμα. Η ύπαρξή Του αντιμετωπίζεται ως μια παραμυθητική θεωρία, η ανυπαρξία Του όμως είναι μάλλον το συμπέρασμα από την αμφισβήτηση της ζωής ως πολύτιμου κάτι, του εαυτού ως προσώπου που υπάρχει επειδή το παρατηρεί κάποιος άλλος, του κόσμου όπως τον ξέρουμε. Όλες οι βεβαιότητες καταρρέουν στην πιο πρόσφατη συλλογή του Γιάννη Αντιόχου, που καταφέρνει να γίνει σταθμός στη σύγχρονη ποιητική παραγωγή.
* Η Χριστίνα Λιναρδάκη είναι φιλόλογος, μεταφράστρια / stigmalogou.blogspot.com
