Του Κώστα Γαλανόπουλου*
- Φαίνεται επιπλέον ότι η ρομαντική και η συντηρητική κριτική στο αστικό πνεύμα της άκριτης και ανέμπνευστης ανάπτυξης ήταν εν τέλει πιο διορατικές και διεισδυτικές από τις προοδευτικές κριτικές του καπιταλισμού. Αν μη τι άλλο διότι μέσω αυτών μπορούμε να εξηγήσουμε το λόγο για τον οποίο μεγάλες ομάδες πολιτών στις ΗΠΑ πολεμούν τις διεφθαρμένες ελίτ του καπιταλισμού κρατώντας ασπίδες και κραδαίνοντας ρόπαλα, μια απολύτως αντινεωτερική προσομοίωση εποχών όπου οι κυρίαρχες αξίες δεν γνώριζαν ισολογισμούς, ελλείμματα και πλεονάσματα, δημοσιονομικούς χώρους και κρατικούς προϋπολογισμούς. Η «μεγάλη αναγέννηση παλιών ιδεών και ιδανικών» φαίνεται να συμβαίνει παντού στον πλανήτη, ακόμη και στην καρδιά των πλέον σύγχρονων, των πλέον ανεπτυγμένων δηλαδή, χωρών.
Ας διατυπώσουμε μια ρητά αντι-μεταμοντέρνα πρόταση: υπάρχουν κάποια πράγματα σταθερά και αναλλοίωτα στη ζωή των ανθρώπων· όλων των ανθρώπων, όλων των κοινωνιών. Και αν όχι πολλά, ένα σίγουρα: η απόλυτη εξάρτηση του ανθρώπου από τα πράγματα που του είναι απαραίτητα για την επιβίωσή του, για την αναπαραγωγή του. Σε βαθμό τέτοιο που μπορεί κάποιος να ισχυριστεί ότι το σύνολο των κοινωνικών δραστηριοτήτων, καθώς και η συμβολική τους επένδυση, καθορίζεται αποκλειστικά, ή «σε τελική ανάλυση», από την απόλυτη εξάρτηση από τα υλικά αγαθά. Δεν μπορούν, λοιπόν, οι κοινωνίες να θεσμίσουν, υλικά και συμβολικά, ανεξάρτητα, παράλληλα ή αντίθετα προς αυτή την απόλυτη εξάρτηση; Φαίνεται, τελικά, ότι μπορούν· μία μάλιστα από τις μορφές που έλαβε αυτή η ανεξάρτητη θέσμιση ήταν και η πλέον αυθάδικη. Διότι, όχι μόνο θεσμίστηκε η αυτονομία από την εξάρτηση, αλλά αυτό έγινε μέσω της τοποθέτησης της ίδιας της εξάρτησης στο κέντρο της κοινωνικής ζωής: «τα υλικά αγαθά απέκτησαν μια όλο και μεγαλύτερη και τελικά μια ανεξέλεγκτη δύναμη επάνω στις ζωές των ανθρώπων όσο σε καμιά προηγούμενη περίοδο της ιστορίας», μας λέει ο Βέμπερ, και, μάλιστα, αυτή η πρωτόγνωρη εξέλιξη ήταν το αποτέλεσμα της διάχυσης στο κοινωνικό πεδίο συγκεκριμένων και ιδιόμορφων θρησκευτικών ιδεών1. Όλα αυτά δημιούργησαν έναν νέο ανθρωπότυπο, ο οποίος αξίωνε καθολικότητα, διιστορικότητα, από προνομιακή επιπλέον θέση, διότι αυτό που επικαλούνταν ήταν όντως απολύτως προφανές και εύλογο: η εξάρτηση από τα υλικά αγαθά. Ακόμη και θεωρητικά συστήματα που αντιμάχονταν αυτή τη νέα μορφή θέσμισης δυσκολεύονταν να αποδεσμευτούν από τούτη την εύλογη προφάνεια. Η παραγωγή, η ανάπτυξη, καθρεφτίζονταν σχεδόν παντού.
Φαίνεται, όμως, ότι αυτό το νέο κοσμοείδωλο, με τις αξιώσεις του περί καθολικότητας, δεν έλαβε σοβαρά υπόψη του μια συμπληρωματική σε αυτήν των υλικών αγαθών αναγκαιότητα: την αναγκαιότητα της ζωής πέραν της απόλυτης αναγκαιότητας, πέραν της απόλυτης εξάρτησης από τα υλικά αγαθά. Διότι οι άνθρωποι, πάντοτε, ξεκινούσαν τις ουσιαστικές τους δραστηριότητες μετά τις αναγκαίες εργασίες για την υλική αναπαραγωγή τους. Και αυτό δεν ήταν κάτι που έπρεπε να αναζητηθεί σε κοινωνίες που επιβίωναν ακόμη με τους παλιούς τρόπους ή στα ευρήματα των αρχαιολογικών σκαπανών. Η εργατική τάξη των σύγχρονων κοινωνιών παρουσίαζε μια δυσερμήνευτη δυσανεξία προς όλες τις μορφές υπερεργασίας και υπεραπόδοσης, σε βαθμό, μάλιστα, που φαίνονταν να δυσανασχετούν με την ίδια την εργασία καθ' αυτή: «Οι Γάλλοι και οι Ισπανοί εργάτες συνέχισαν τους παραδοσιακούς τρόπους αντίστασης στην εργασία παρά τις εκκλήσεις των κομμουνιστών, σοσιαλιστών, αναρχικών, ή συνδικαλιστών, για μεγαλύτερη παραγωγή»2! Μάλιστα, οι στρατευμένοι αγωνιστές που προσπαθούσαν να πείσουν τους εργάτες για την αναγκαιότητα της αδιατάρακτης παραγωγής και ανάπτυξης έστεκαν αμήχανοι απέναντι στη θέληση των εργατών να τηρούν δίχως εξαιρέσεις τις παραδοσιακές θρησκευτικές αργίες. Ήταν η επιστροφή των παλιών ιδεών και αισθημάτων απέναντι στο νέο κοσμοείδωλο, που προσδοκούσε ο Βέμπερ, ή απλώς μια ευκαιρία για τους εργάτες να αποφύγουν την εργασία; Ήταν, τελικά, η εργατική τάξη αδιάφορη για τις αναγκαιότητες της παραγωγής, σε καιρούς μάλιστα εξαιρετικής δυσχέρειας; Ήταν εν τέλει αδιάφορη για την ίδια τη δυνατότητα επιβίωσής της;
Αυτό το καθρέφτισμα της παραγωγής, της ανάπτυξης, στις αντικαπιταλιστικές θεωρίες τροφοδότησε έναν «ξέφρενο ρομαντισμό της παραγωγικότητας», ο οποίος όπου επιβλήθηκε ξεθύμανε αρκετά γρήγορα3. Διότι, όπως και να το κάνουμε, ρομαντισμός και ανάπτυξη δεν μακροημερεύουν παρέα. Φαίνεται πως το νέο κοσμοείδωλο δημιούργησε έναν τύπο ανθρώπου που εξάντλησε πολύ γρήγορα την όποια γοητεία έφερε κάποτε. Φαίνεται επιπλέον ότι η ρομαντική και η συντηρητική κριτική στο αστικό πνεύμα της άκριτης και ανέμπνευστης ανάπτυξης ήταν εν τέλει πιο διορατικές και διεισδυτικές από τις προοδευτικές κριτικές του καπιταλισμού. Αν μη τι άλλο διότι μέσω αυτών μπορούμε να εξηγήσουμε το λόγο για τον οποίο μεγάλες ομάδες πολιτών στις ΗΠΑ πολεμούν τις διεφθαρμένες ελίτ του καπιταλισμού κρατώντας ασπίδες και κραδαίνοντας ρόπαλα, μια απολύτως αντινεωτερική προσομοίωση εποχών όπου οι κυρίαρχες αξίες δεν γνώριζαν ισολογισμούς, ελλείμματα και πλεονάσματα, δημοσιονομικούς χώρους και κρατικούς προϋπολογισμούς. Η «μεγάλη αναγέννηση παλιών ιδεών και ιδανικών» φαίνεται να συμβαίνει παντού στον πλανήτη, ακόμη και στην καρδιά των πλέον σύγχρονων, των πλέον ανεπτυγμένων δηλαδή, χωρών. Τούτη, όμως, η εξέλιξη μπορεί να χαροποιεί μόνο το ένα άκρο του αντικαπιταλιστικού άξονα, αυτό που στο αστικό κοσμοείδωλο διακρίνει μια επελαύνουσα και ισοπεδωτική ορθολογικότητα.
Η αντίδραση των ανθρώπων απέναντι στο ανέμπνευστο και άνευρο αστικό κοσμοείδωλο της ανάπτυξης δεν είναι καθ' αυτή ανορθολογική· ανορθολογικές είναι οι μορφές που μπορεί να πάρει. Η Αριστερά δίνει σε αυτήν την αντίδραση μια ορθολογική πλαισίωση, καθώς έχει πλέον μετά κόπων απαλλαχτεί από καταναγκασμούς απαρέγκλιτων σταδίων, αναγκαιοτήτων συσσώρευσης και αλεξίθυμου ορθολογισμού. Ευτυχώς για την ανθρωπότητα οι άνθρωποι δεν είναι μηχανές υπολογισμού, “ορθολογικοί δρώντες”, παίκτες παιγνίων και ρίσκου, δεν είναι με άλλα λόγια homo economicus. Είναι απόλυτα εξαρτημένοι για την επιβίωσή τους από τα υλικά αγαθά, αλλά όχι απόλυτα εξαρτημένοι από αυτά για την ευζωία τους. Είναι φορείς ιδεών, αντιλήψεων και ιδανικών, τα οποία, όποιες μορφές και να παίρνουν, δεν είναι δυνατόν να διεγερθούν από διαγράμματα, πίνακες κερδών και ζημιών, σύγκριση δημοσιονομικών χώρων. Ο κομμουνισμός έχει ως προϋπόθεση το πρωί της παραγωγής, η ουσία του όμως βρίσκεται στο απόγευμα της ποίησης και του ψαρέματος. Σε αυτόν τον καθρέφτη πρέπει να (ξανα)καθρεφτιστούμε!
* Δρ Πολιτικής Φιλοσοφίας
1. M. Βέμπερ, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, μτφρ. Κούρτοβικ
2. M. Seidman, Workers Against Work: Labor in Paris and Barcelona During the Popular Fronts, University of California Press, 1991.
3. J. Baudrillard, Ο καθρέφτης της παραγωγής, μτφρ. Σπ. Μπενετάτου, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 1990.
