Live τώρα    
24°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
23.0°C25.9°C
3 BF 34%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
25 °C
23.4°C26.5°C
2 BF 33%
ΠΑΤΡΑ
Ελαφρές νεφώσεις
21 °C
20.0°C24.4°C
2 BF 51%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
20 °C
19.7°C21.0°C
2 BF 71%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
24 °C
24.0°C24.0°C
1 BF 40%
Αρχεία συναισθημάτων. Για την κρίση του AIDS στη Μεγάλη Βρετανία*
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Αρχεία συναισθημάτων. Για την κρίση του AIDS στη Μεγάλη Βρετανία*

ΤΟΥ MATT COOK*

Υπάρχουν στιγμές κρίσης στις οποίες είναι πιθανό η πολιτική να υποκατασταθεί από τη διέγερση των συναισθημάτων. Σε αυτές τις στιγμές και σε κάθε προσπάθεια κατανόησής τους, τα συναισθήματα του παρελθόντος έχουν σημασία. Αυτό θα προσπαθήσω να δείξω, προσεγγίζοντας μια συγκεκριμένη στιγμή κρίσης: εκείνη της επιδημίας του AIDS στη Μεγάλη Βρετανία. Θα επικεντρωθώ ειδικότερα στο έτος 1987, στο οποίο παρατηρείται κλιμάκωση του αριθμού των ανθρώπων που χάνουν τη ζωή τους από το AIDS, έξι χρόνια μετά τον πρώτο καταγεγραμμένο θάνατο από την ασθένεια σε αυτή τη χώρα. Το ίδιο έτος, στο πλαίσιο του κοινωνικού ερευνητικού προγράμματος του Mass Observation, 1.300 «συνηθισμένοι» άνθρωποι ρωτήθηκαν για τις απόψεις τους σχετικά με την εντεινόμενη κρίση του AIDS. Το εντυπωσιακό και εντυπωσιακά συγκινητικό αρχείο που προέκυψε από αυτήν την έρευνα, μια χειρόγραφη στο μεγαλύτερο βαθμό μαρτυρία χιλίων σελίδων, μας δίνει μια κάποια εντύπωση από τον συναισθηματικό αναβρασμό που περιέβαλε το AIDS στη Μεγάλη Βρετανία εκείνη την περίοδο.

Δεν υπάρχει καμία βεβαιότητα στις εικασίες μου για τα συναισθήματα. Η κατανόηση της συναισθηματικής ζωής ενός προσώπου είναι από μόνη της δύσκολη υπόθεση. Η προσπάθεια κατανόησης των συναισθημάτων των ανθρώπων στο παρελθόν θυμίζει κυνήγι φαντασμάτων. Τα πρόσωπα που συμμετείχαν στη μαρτυρία μοιράζονταν μια εμφανώς άμεση γλώσσα συναισθήματος, μια γλώσσα που είναι φυσικά και σε εμάς οικεία. Όμως, λέξεις όπως το μίσος, ο φόβος και η αγάπη, μπορεί να σημαίνουν ή να συνδέονται με διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικά ιστορικά πλαίσια. Και σε οποιαδήποτε ιστορική στιγμή περιγράφουν και επίσης προκαλούν ένα εύρος σκέψεων και συναισθημάτων. Τα συναισθήματα βιώθηκαν και εκφράστηκαν με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με το πού στέκονταν αυτοί οι άνθρωποι σε σχέση με την κρίση και εκείνους που επηρεάστηκαν από αυτήν πιο άμεσα.

Από την ταυτοποίηση του ιού μέχρι το 1986/7 ένας ιδιαίτερα συναισθηματικά φορτισμένος τρόπος επικοινωνίας είχε γίνει η νόρμα στο λόγο για το AIDS. Αυτό ήταν ένα σημάδι των φόβων που προκλήθηκαν από την κρίση, φόβων που σχετίζονταν όχι μόνο με τον ίδιο τον ιό, αλλά με γενικότερες ανησυχίες για το σεξ και τη σεξουαλικότητα, για την υποτιθέμενη κατάρρευση της παραδοσιακής οικίας και των οικογενειών, για τη φυλή και τη μετανάστευση, αλλά και για μια επίφοβη αποκάλυψη. Οι μεταδόσεις για τη δημόσια υγεία ενείχαν ίχνη πυρηνικού χειμώνα και μια τέτοιου είδους σύνδεση έγινε με κάθε βεβαιότητα από τον Τύπο και από τις διάφορες έρευνες, σε μια χρονιά που η ιστορικός της κρίσης του AIDS Virginia Berridge έχει περιγράψει με όρους εμπόλεμης έκτακτης ανάγκης.

Βασιζόμενος στην έρευνα που προανέφερα, μπορώ να σκιαγραφήσω το συναισθηματικό τοπίο κατά το 1987 ως εξής:

1. γενικό άγχος για τον HIV και το AIDS (άγχος που αποδίδεται ως γενικευμένη διάθεση, όπως προτείνει η Sarah Ahmed, και όχι ως συγκεκριμένος φόβος),

2. περιφρόνηση και αποστροφή για τους γκέι άνδρες και τους συμμάχους τους,

3. ενσυναίσθηση για τα θύματα του AIDS,

4. φόβος για τα παιδιά από μέρους των γονιών,

5. και στην περίπτωση των γκέι ανδρών που βρίσκονται στον κυκλώνα της συναισθηματικής καταιγίδας, ο Τρόμος, ο θυμός, η ντροπή και η περηφάνια.

Είναι εύκολο να απομονώσουμε τις πιο αρνητικά παθιασμένες και σοκαριστικές μαρτυρίες και αναφορές, οι οποίες ίσως δείχνουν ένα συναισθηματικό τόνο που δεν χαρακτήριζε όλες τις μαρτυρίες, όλα τα ΜΜΕ ή όλους τους βουλευτές. Ωστόσο, αυτά τα συναισθήματα κυκλοφορούσαν στον Τύπο και στις καθημερινές συζητήσεις και σηματοδοτούσαν κάτι από εκείνο που φαινόταν πιθανό και επιτρεπτό να πει ή να κάνει κανείς. Είχαν τα ίδια μια επιρροή, όμως ήταν επίσης σημαντικά επειδή παρακινούσαν άλλους (γκέι και στρέιτ) σε αρνητικές αντιδράσεις - και συχνά με την ίδια συναισθηματική φόρτιση.

Σε ένα, λοιπόν, συγκεκριμένο έτος εντοπίζω μια συναισθηματική «χορογραφία» μεταξύ ανθρώπων που είχαν επενδύσει ή εμπλακεί με διαφορετικούς τρόπους. Η μουσική, ο Τύπος, η τηλεόραση, οι υπουργικές και πρωθυπουργικές ανακοινώσεις, και οι καθημερινές αλληλεπιδράσεις μεταξύ οικογένειας, φίλων και συναδέλφων, ακόνιζαν συναισθηματικά στυλ και δρομολογούσαν συγκεκριμένες συναισθηματικές δυναμικές σχετικά με το AIDS, τον HIV, και συνειρμικά τους γκέι άντρες. Αυτά τα στυλ και οι δυναμικές ενθάρρυναν και επίσης νομιμοποίησαν συγκεκριμένα κυβερνητικά θεσπίσματα και δράσεις. Κάθε μεμονωμένο άτομο μπορούσε να νιώθει δικαιωμένο για τους καθημερινούς αποκλεισμούς ή ακόμη και την κακοποίηση όπου εμπλεκόταν το ίδιο, και αυτό εν μέρει χάρη στο συναισθηματικό κλίμα που είχε επικρατήσει. Άλλοι ωθούνταν σε σφοδρή αντιπαράθεση και διαμαρτυρία λόγω του ωμού θυμού και μίσους με τα οποία ήρθαν αντιμέτωποι ή των οποίων έγιναν μάρτυρες. Παράλληλα, στο ίδιο ίσως κλίμα αντιπαράθεσης, οι επαγγελματίες της υγείας και οι κοινοτικές οργανώσεις αντιλήφθηκαν την ιδιαίτερη σημασία της ανάπτυξης προσεγγίσεων και πολιτικών που θα προσέφεραν διαρκή και συμπονετική υποστήριξη και φροντίδα σε εκείνους που ζούσαν με τον HIV και το AIDS, τους άρρωστους και τους ετοιμοθάνατους.

Η συναισθηματικά φορτισμένη γλώσσα που περιέβαλε την κρίση του 1987 είναι φυσικά αναγνωρίσιμη και σε προγενέστερο χρόνο. Τη βλέπουμε να αναπτύσσεται τα προηγούμενα χρόνια. Μας είναι επίσης οικεία από παλαιότερες ερμηνείες της ομοφυλόφιλης, αφροδίσιας νόσου, καθώς και ακόμα παλαιότερες ερμηνείες του αουτσάιντερ, του «έξωθεν». Στην ευρύτερη συνάρθρωσή της, το 1986 και το 1987, αυτή η γλώσσα προκάλεσε ίσως ιδιαίτερο φόβο και πόνο - και επίσης έθεσε συγκεκριμένους τόνους και στήριξε συγκεκριμένες αντιδράσεις στα χρόνια που ακολούθησαν, όσο οι θάνατοι και οι διαγνώσεις κλιμακώνονταν. Αρχεία για την κρίση του AIDS δείχνουν ότι συγκεκριμένες μερίδες του Τύπου συνέχισαν να καλλιεργούν το φόβο και την αποστροφή μετά το 1987, ενώ σημειώθηκε αύξηση στις αναφορές δολοφονίας, επίθεσης ή κακοποίησης των γκέι ανδρών.

Μαζί με την περηφάνια και τη διαμαρτυρία αναπτύχθηκε και ένα λεσβιακό και γκέι κίνημα που ίσως βελτίωνε για κάποιους αυτή την εντύπωση του περιορισμού και της απομόνωσης. Μετά τα έτη της «εμπόλεμης έκτακτης ανάγκης», η Virginia Berridge εντοπίζει προς τα τέλη της δεκαετίας του ’80 μια επαγγελματοποίηση και κανονικοποίηση στην ιατρική και κυβερνητική ανταπόκριση στην επιδημία, καθώς η νοσηλεία και οι θάνατοι έγιναν μια όλο και πιο συχνή και τραγική ρουτίνα. Εν τω μεταξύ, η δεξαμενή των θρηνούντων μεγάλωνε. Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η συναισθηματική «φωτιά» άρχισε να υποχωρεί και η κοινή γνώμη άρχισε να μετατοπίζεται, ειδικότερα μετά τις ανακαλύψεις για τη θεραπεία του ιού το 1996. Όταν οι ερευνητές του Mass Observation ρώτησαν τους συμμετέχοντας για τη θέση των γκέι στην οικογένεια σε μεταγενέστερο χρόνο - αρχές του 2000 - παρατήρησαν ότι οι περισσότεροι ήταν σε αξιοσημείωτο βαθμό πολύ πιο χαλαροί σε σχέση με τις αναφορές του 1987. Σε εκείνο το χρόνο, τα συναισθηματικά στυλ που έπλεκαν και κατηύθυναν μια τέτοια γνώμη είχαν μετατοπιστεί (αν και ακανόνιστα). Οι νομοθετικές αλλαγές στην υιοθεσία, το σύμφωνο συμβίωσης και τον πολιτικό γάμο περιέπλεξαν τους γκέι άντρες και τις λεσβίες - καλώς ή κακώς - σε πιο νόμιμες συναισθηματικές κοινότητες και τα σχετικά με αυτές τελετουργικά. Παρέμενε, όμως, το ίχνος κάποιων συναισθημάτων από εκείνα που συζήτησα αναφορικά με το 1987, αν και ήταν πια καλυμμένα υπό τον μανδύα πιο ήρεμων συμπεριφορών.

Όπως ίσως συμβαίνει σε διάφορες χώρες - σίγουρα στη Νότια Αφρική όπου κάνω περαιτέρω έρευνα για την κρίση - η ντροπή και ο φόβος μιας διάγνωσης HIV αποτρέπει τους ανθρώπους από το να κάνουν το τεστ και να αναζητήσουν θεραπεία (ακόμα και όταν αυτή είναι διαθέσιμη) και γίνονται έτσι ένας φορέας μέσω του οποίου εξαπλώνεται ο ιός. Πράγματι, τώρα που η θεραπεία μπορεί να είναι τόσο αποτελεσματική είναι που τα συναισθήματα αυτά μπορούν να προκαλέσουν τη μεγαλύτερη βλάβη και πόνο. Όπως σημειώνει η πολιτισμική θεωρητικός Sarah Ahmed είναι επίμονα και δύσκολο να απομακρυνθούν, ακόμα και σε αρκετά μεταβαλλόμενα πλαίσια. Αυτό οφείλεται στο ότι σχετίζονται με μακρές και βασανιστικές ιστορίες, ιστορίες τις οποίες ιχνηλατούμε ειδικότερα μέσω της σεξουαλικότητας και των πολιτικών σεξουαλικότητας, και στις οποίες διακυβεύονται επίσης ιστορίες φυλής, τάξης, θρησκείας και φύλου. Η Sarah Shuman, ιστορικός του AIDS, έγραψε πρόσφατα ότι «για εκείνους που επηρεάστηκαν πιο άμεσα από την κρίση, το βίωμα, η ανάμνηση, το κρύψιμο, το ξεπέρασμα [...] αφήνουν εκεί ουλές». Μας θυμίζει ότι το AIDS δεν έχει τελειώσει, ούτε ανήκε στο παρελθόν.

Τα συναισθηματικά φορτισμένα αρχεία με τα οποία δούλεψα μιλούν στο παρελθόν, και εκείνο το παρελθόν μιλάει στο παρόν. Όπως ισχυρίστηκα, διαμορφώνουν σχολιασμούς για το συναισθηματικό έδαφος που έστρωσαν με βίαιο τρόπο ο Τύπος και οι πολιτικοί. Δίνουν επίσης στοιχεία για το πώς τα άτομα διαπραγματεύτηκαν αυτό το πεδίο και μάλιστα με τρόπους που προκλήθηκαν από προηγούμενες συναισθηματικές εμπειρίες και στυλ.

Το συναίσθημα που ένιωσα εγώ ανάμεσα σε αυτές τις συλλογές είχε σίγουρα να κάνει με το υλικό που εξέταζα, είχε να κάνει με τις δικές μου αναμνήσεις της εποχής, και ίσως με κάποια νοσταλγία. Όμως, νομίζω πως είχε επίσης να κάνει με το πλαίσιο μέσα στο οποίο έκανα αυτή την έρευνα και το τι διάβαζα στις εφημερίδες καθώς ταξίδευα προς και από αυτά τα αρχεία. Η φιλόσοφος Judith Butler έγραψε αυτό με τον Τραμπ - εγώ θα προσέθετα τη γενική εντύπωση από την αντιπαράθεση για το Brexit στη Μεγάλη Βρετανία: έχουμε δει «τη χειραφέτηση ενός αχαλίνωτου μίσους» εναντίον εκείνων που κατά τα φαινόμενα απειλούν τις αξίες μας, την οικονομία μας, τα σώματά μας και τους εαυτούς μας. Τα καταγεγραμμένα εγκλήματα μίσους στη Μεγάλη Βρετανία έχουν σημειώσει σημαντική αύξηση - κατά 16% - μετά από την ψήφο για την έξοδο από την Ε.Ε., ενώ έχει παρατηρηθεί ιδιαίτερη κορύφωση στην ομοφοβική κακοποίηση και βιαιοπραγία. Αντιλαμβάνομαι ότι και στην Ελλάδα έχουν ενθαρρυνθεί ρατσιστικά, ξενοφοβικά και ομοφοβικά συναισθήματα στο πλαίσιο της συμφωνίας με τη Βόρεια Μακεδονία και των προτεινόμενων συνταγματικών μεταρρυθμίσεων που απαγορεύουν τη διάκριση βάσει σεξουαλικού προσανατολισμού και ταυτότητας φύλου.

Κλείνοντας, θα παραθέσω μια γραμμή από το κείμενο του 1940 του Walter Benjamin «Θέσεις για τη φιλοσοφία της ιστορίας». Έγραψε ότι «η ιστορική συνάρθρωση του παρελθόντος σημαίνει το γράπωμα της μνήμης καθώς αστράφτει σε στιγμές κινδύνου». Η επιστροφή σε μια στιγμή κινδύνου, η απόπειρα γραπώματος της συναισθηματικής και της σχετικής με αυτή πολιτικής πολυπλοκότητας, μπορεί να μας επιτρέψει να δούμε πιο καθαρά τους κινδύνους που μας απειλούν τώρα και να προτείνουν κάτι για την ανάγκη για επαγρύπνηση και την ικανότητά μας να αντιστεκόμαστε και να απαντάμε.

* Καθηγητής νεότερης βρετανικής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου

** Κείμενο βασισμένο στην ομιλία του Matt Cook με τίτλο «‘Aρχεία συναισθημάτων’: Το AIDS στο Ηνωμένο Βασίλειο» (Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, 22/02/2019).

*** Επιμέλεια και μετάφραση: Έλενα Ψυλλάκου

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL