Του Μενέλαου Γκίβαλου*
Η Ευρώπη βρίσκεται, άραγε, μπροστά στο έσχατο «σταυροδρόμι» ενώπιον του οποίου μπορεί να αναδιατάξει, έστω και τώρα, τις στρατηγικές της επιλογές ή τελικά η πορεία που ακολουθεί έχει μη αντιστρέψιμο χαρακτήρα και οδηγεί νομοτελειακά στην τελική φάση, δηλαδή στην αποσυγκρότηση και στη διάλυσή της;
Σε τέτοιου είδους ιστορικά διλήμματα μόνο οι ίδιες οι κοινωνίες, οι λαοί της Ευρώπης μπορούν να απαντήσουν και να δράσουν ανάλογα. Επειδή, όμως, έχει ήδη ολοκληρωθεί ένας ιστορικός κύκλος και έχει εμφανιστεί η «Χεγκελιανή κουκουβάγια», με την έννοια ότι διαθέτουμε την αναστοχαστική γνώση και την κριτική σκέψη μιας περιόδου τριών δεκαετιών, μπορούμε να προσεγγίσουμε και να κατανοήσουμε τη φύση και τα περιεχόμενα της σημερινής πολύπλευρης κρίσης στην Ευρώπη.
Νεοφιλελεύθερο - χρηματοπιστωτικό υπερ-Υποκείμενο
Αφετηριακή μας αρχή είναι η διαπίστωση ότι ο νεοφιλελευθερισμός, με την προμετωπίδα της παγκοσμιοποίησης, δεν συνιστά μια γραμμική εξέλιξη του κλασικού φιλελεύθερου- αστικού βιομηχανικού προτύπου, αλλά αποτελεί ένα νέο (κατά Κουν) Παράδειγμα, με την έννοια ότι έχει υπαγάγει το παραδοσιακό καπιταλιστικό-βιομηχανικό πρότυπο σε ένα νέο κοσμοείδωλο που έχει τη δική του οικονομικό/κοινωνική θεμελίωση και ερμηνεία, τη δική του κουλτούρα και εννοιολόγηση του κόσμου.
Στην ουσία το νεοφιλελεύθερο κοσμοείδωλο εμφανίζεται στην πράξη ως ένα αυστηρό οικονομικό πρόγραμμα, απολύτως ορθολογικοποιημένο όσον αφορά τη βεμπεριανή σχέση μέσου- σκοπού και απευθύνεται σε τύπους «μηχανικής κοινωνίας», όπως τους περιέγραψε ο Καρλ Πόππερ. Όμως στην πραγματικότητα ο νεοφιλελευθερισμός ασκεί πολιτική εξουσία, τόσο στο επίπεδο της διακυβέρνησης όσο και ως προς την οργάνωση και τη θέσμιση των κοινωνικών και παραγωγικών σχέσεων. Ταυτόχρονα επιβάλλει τη δική του κουλτούρα, τη δική του τάξη εννοιών και αξιών (οικονομισμός, τεχνικισμός, ανταγωνιστικότητα, παραγωγικότητα, ατομικοποίηση, εργαλειακή ορθολογικότητα). Κι αυτή την τάξη εννοιών και αξιών επιδιώκει να την καθιερώσει ως μια κυρίαρχη, ιστορική κουλτούρα.
Αυτό το κοσμοείδωλο, με συμβολική αφετηρία την πτώση του τείχους του Βερολίνου και με συμβολαιογραφική πράξη επίσημης αναγνώρισής του τη συνθήκη του Μάαστριχτ, το υιοθέτησαν οι ευρωπαϊκές οικονομικο-πολιτικές ελίτ και το υπηρετούν πιστά μέχρι σήμερα. Ο καταστατικός χάρτης, το «Ευαγγέλιο» του νεοφιλελεύθερου κοσμοειδώλου, αναγορεύθηκε σε ύπατη φιλοσοφική αρχή από τους F.A. Hayek και R. Nozick και περιέχεται στο περίφημο σύγγραμμα Το Σύνταγμα της Ελευθερίας, του F.A. Hayek, στο οποίο ως πρώτη και απόλυτη αρχή καθορίζεται η «ελευθερία του οικονομικού πράττειν».
Σ’ αυτό ακριβώς το ιστορικό πλαίσιο, οδηγηθήκαμε σε βραχύ χρονικό διάστημα στην αυτονόμηση και επικυριαρχία της χρηματοπιστωτικής δομής, η οποία σε συνεργασία με τους υπερεθνικούς επιχειρηματικούς κολοσσούς αυτονομήθηκε από την παραγωγική- οικονομική δομή και συγκρότησε ένα υπερ-Υποκείμενο, αόρατο και απρόσβλητο, που αποφασίζει όχι μόνο για την πραγματική οικονομία, αλλά και για τις τύχες των εθνών-κρατών και των λαών.
Στην Ευρώπη το υπερ- Υποκείμενο αυτό και η νεοφιλελεύθερη στρατηγική απέκτησαν τη δική τους «ιδιοταυτότητα». Το ρόλο του διαμεσολαβητή με τις επιμέρους εθνικές-κρατικές ελίτ ανέλαβε η γερμανική ελίτ «εξειδικεύοντας» και συνδέοντας τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές με τις αυστηρές δημοσιονομικές περιστολές και τις εξοντωτικές πολιτικές της λιτότητας.
Η «εξειδίκευση» αυτή επέτρεψε στη γερμανική οικονομικο-πολιτική ελίτ να διαμορφώσει ένα μηχανισμό άντλησης πόρων και πλούτου από τις οικονομίες της ευρωπαϊκής περιφέρειας -και όχι μόνον- και μέσω της οικονομικής κυριαρχίας να επιβάλει μια αυταρχική πολιτική εξουσιαστική δομή πάνω σ’ ολόκληρη την Ευρώπη.
Πολλοί αναφέρθηκαν σ’ ένα νέο γερμανικό Imperium και δεν φαίνεται να βρίσκονται μακριά από τη (ζοφερή) πραγματικότητα.
Ποιά υπήρξαν τα αποτελέσματα της σύνθετης και πολλές φορές αλληλοσυμπληρούμενης δράσης της χρηματοπιστωτικής δομής, της νεοφιλελεύθερης επέλασης και του αυταρχικού προτύπου εξουσίας;
Η υπερχρέωση των κρατών, η περιστολή των δημοσίων δαπανών, η αποδυνάμωση ή και κατάρρευση του κοινωνικού κράτους και των εργασιακών θεσμών, η υψηλή ανεργία, η μαζική φτωχοποίηση του πληθυσμού, η κατάρρευση τμημάτων της μεσαίας τάξης και η οριακή ανάπτυξη, αποτελούν τις εμφανείς, τις κοινώς διαπιστωμένες επιπτώσεις του χρηματοπιστωτικού - νεοφιλελεύθερου κοσμοειδώλου, στο πεδίο της κοινωνίας, της οικονομίας, της παραγωγικής δομής.
Όμως, ο μηχανισμός αυτός δεν διαμόρφωσε μόνο ένα πλέγμα ανισοτήτων μεταξύ των εθνικών οικονομιών, αλλά επεκτάθηκε στο εσωτερικό των «προνομιούχων» χωρών της κεντρικής και βόρειας Ευρώπης, με επίκεντρο τις πρωτεύουσες-μητροπόλεις, όπου και διευρύνθηκαν οι κοινωνικές και ταξικές ανισότητες και αντιθέσεις. Διαμορφώθηκε, δηλαδή, ένα δυαδικό πλέγμα εκμετάλλευσης ενδογενούς και εξωγενούς χαρακτήρα.
Πολιτική κρίση και Ακροδεξιά
Όμως, εξίσου σημαντικά ιστορικά πλήγματα υπέστη η ίδια η πολιτική και οι δημοκρατικοί θεσμοί. Η ενσωμάτωση των κομμάτων της διακυβέρνησης στη νεοφιλελεύθερη στρατηγική ολοκληρώθηκε μέσα σε μια δεκαπενταετία. Πρωτεύοντα ρόλο σ’ αυτή την πορεία έκπτωσης της πολιτικής διαδραμάτισε η παραδοσιακή Σοσιαλδημοκρατία, η οποία προβάλλοντας ως άλλοθι το δικό της ιδεολογικό-πολιτικό στίγμα πέτυχε σε μεγάλο βαθμό την «ενσωμάτωση» ενός ισχυρού κοινωνικού ρεύματος στις οικονομικές και ιδεολογικές πολιτικές του νεοφιλελεύθερου κοσμοειδώλου.
Όμως, οι ακραίες επιπτώσεις του νεοφιλελεύθερου προτύπου προκάλεσαν ευρείες κοινωνικές αντιδράσεις. Τα παραδοσιακά σχήματα της διακυβέρνησης δεν μπορούσαν πλέον να εκφράσουν αυτές τις κοινωνικές αντιδράσεις, δεν μπορούσαν να αντιπροσωπεύσουν τα κοινωνικά συμφέροντα.
Η λαϊκή βούληση και η λαϊκή κυριαρχία είχαν υποστεί μια ιστορική αποδυνάμωση και αλλοίωση: μεταξύ κοινωνίας και πολιτικής εξουσίας διαμορφώθηκε ένα χάσμα, ένα ιστορικό κενό. Η στρέβλωση ή και ευθεία ρήξη μεταξύ πολιτικής και κοινωνίας διαμόρφωσε το πεδίο ανάπτυξης της Ακροδεξιάς, του νεοφασισμού, του στείρου εθνικισμού, των παντοειδών ρατσισμών που εμφανίστηκαν και επιβάλλουν σήμερα έντονα την παρουσία τους στην Ευρώπη.
Η Ακροδεξιά, οι εθνικισμοί και οι ρατσισμοί γεννήθηκαν από τη νεοφιλελεύθερη μήτρα και από την έκπτωση των δημοκρατικών αξιών.
Η ακροδεξιά εμφανίστηκε ως μια λαϊκή- αντισυστημική δύναμη που κινήθηκε πέρα από τις κλασικές κοινωνικο-ταξικές και πολιτικο-ιδεολογικές αντιθέσεις.
Ως κυρίαρχη αντίθεση αναγόρευσε το δίπολο λαός-γραφειοκρατικές ελίτ. Όμως, αυτή η αντίθεση στερείται πολιτικού και κοινωνικο-οικονομικού περιεχομένου. Γι’ αυτό και ως ευχερέστερος και «προφανής» αντίπαλος προσδιορίστηκε ο «Άλλος». Ο «Άλλος» αυτός μπορεί να είναι τα κράτη της Νότιας Ευρώπης, κάποιες φτωχές περιοχές της ίδιας της χώρας, κάποιοι άλλοι λαοί, οι μετανάστες, οι πρόσφυγες ή κάποιες κοινωνικές ομάδες που διεκδικούν την ταυτότητα και τη ζωή τους.
Γι’ αυτό στις εθνικές εκλογικές αναμετρήσεις η ψήφος των πολιτών διαθλάται και παραμορφώνεται. Στην Ιταλία πχ ο προοδευτικός και με ταξικό πρόσημο Νότος ψηφίζει το Κίνημα των 5 Αστέρων, ενώ στη Γαλλία μεγάλα τμήματα της εργατικής τάξης ψηφίζουν την εθνικιστική ακροδεξιά της Μαρίν Λεπέν.
Η εθνικιστική και ρατσιστική Ακροδεξιά εμφανίστηκε στην Ευρώπη με το προσωπείο της ριζοσπαστικής-αντισυστημικής δύναμης. Όμως, στην ουσία αποτελεί εναλλακτικό- συμπληρωματικό πόλο του «συστήματος», γι’ αυτό και σήμερα όχι μόνο συμμετέχει στα σχήματα της διακυβέρνησης, αλλά και καθορίζει σε μεγάλο βαθμό την πολιτική ατζέντα και τις κρίσιμες επιλογές. Στο γεγονός αυτό συνέβαλε σημαντικά η στάση των χριστιανοδημοκρατικών και φιλελεύθερων κομμάτων της Ευρώπης που υιοθέτησαν ένα τμήμα των ακροδεξιών πολιτικών και συνέπλευσαν ή και συνεργάστηκαν μαζί τους.
Σήμερα, η «παγκοσμιοποίηση» αμφισβητείται σοβαρά και δεν βρίσκεται πλέον στο απυρόβλητο. Η ιστορική «στροφή» των ΗΠΑ, το Brexit, οι εθνικισμοί και τα «τείχη» που πληθαίνουν στην Ευρώπη αποκαλύπτουν ότι η παγκοσμιοποίηση δεν μπορεί πλέον να λειτουργήσει ως απόλυτη νομιμοποιητική αρχή της χρηματοπιστωτικής δομής και των υπερεθνικών κολοσσών. Διαμορφώνεται, συνεπώς, μια ισχυρή αντινομία, μια θεμελιώδης αντίθεση μεταξύ της παγκόσμιας λειτουργίας των οικονομικών-κερδοσκοπικών μηχανισμών και της «εσωστρέφειας» στα όρια του εθνικού κράτους. Σ’ αυτή την κρίσιμη μεταβατική φάση βρισκόμαστε σήμερα.
Ο τρίτος παράγων της πολύπλευρης ευρωπαϊκής κρίσης (που βρίσκεται σε αρμονική ζεύξη με τη χρηματοπιστωτική δομή και το νεοφιλελεύθερο «κοσμοείδωλο»), η γερμανική εξουσιαστική ελίτ, επιδιώκει να αναπαραγάγει την απόλυτη ισχύ της, όμως έχει ήδη απολέσει ένα σοβαρό τμήμα της εξουσίας και της αποδοχής της. Προσπαθεί πάντως να διατηρήσει τον πλήρη έλεγχο στους κυρίαρχους ευρωπαϊκούς θεσμούς (Commission, EKT, ESM κ.λπ.), όμως στην πράξη δεν είναι ικανή να αντιμετωπίσει τα κρίσιμα προβλήματα (οικονομική κρίση, Brexit, προσφυγικό), λειτουργώντας σπασμωδικά, εμπειρικά και εκ των υστέρων. Όσο για το γεωστρατηγικό ρόλο της Ευρώπης, αυτός αναζητείται εις μάτην.
Η απουσία εναλλακτικής στρατηγικής πρότασης για την Ευρώπη είναι εμφανής. Σε κάθε περίπτωση αποτελεί ιστορική αναγκαιότητα να εκφραστούν στο μέγιστο δυνατό βαθμό οι κοινωνικές ανάγκες και οι προσδοκίες των ευρωπαϊκών λαών.
Πολιτική έκφρασης μιας τέτοιας ιστορικής ανάγκης δεν μπορεί παρά να είναι ένα ευρύτατο μέτωπο προοδευτικών, δημοκρατικών, αριστερών και σοσιαλδημοκρατικών δυνάμεων. Κι αυτό το μέτωπο θα πρέπει να προτάξει στόχους και πολιτικές που αντιπαρατίθενται ευθέως στον πυρήνα των ασκούμενων σήμερα πολιτών: δημοκρατική λειτουργία των θεσμών, πολιτικές κατά της λιτότητας και προώθηση της ανάπτυξης, ενίσχυση του κοινωνικού κράτους, άρρηκτο μέτωπο κατά της Ακροδεξιάς και του νεοφιλελευθερισμού.
Μια τέτοια σύμπραξη αποτελεί μια πρώτη, αναγκαία συνθήκη, όχι μόνο για τη μάχη των ευρωεκλογών, αλλά και για τη συγκρότηση ενός ευρύτερου πολιτικού - κοινωνικού συσχετισμού ικανού να διαμορφώσει νέες ιστορικές προοπτικές στην Ευρώπη.
*Αναπληρωτής Καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
