Της Σωτηρίας Χήρα*
Όλο και συχνότερα, στον δημόσιο λόγο υψώνονται φωνές που εκφράζουν ανησυχίες, προβληματισμούς και εν γένει την αντίθεσή τους στην προσφυγική και μεταναστευτική πολιτική όπως αυτή διαμορφώνεται εντός της Ευρώπης. Οι φωνές αυτές έχουν κατηγορηθεί ότι, σε πολλές περιπτώσεις, ασκούν αφ’ υψηλού κριτική και ότι αιθεροβατούν. Οι φωνές αυτές, όμως, προέρχονται από τον χώρο των διεθνών οργανισμών, των ανθρωπιστικών οργανώσεων καθώς και από πολιτικούς φορείς που δραστηριοποιούνται επί χρόνια στον συγκεκριμένο τομέα. Ακριβώς επειδή είναι άνθρωποι που γνωρίζουν το νομικό πλαίσιο, έχοντας παράλληλα και επίγνωση των πραγματικών συνθηκών, προσπαθούν να στρέψουν την προσοχή των ιθυνόντων σ’ αυτό που, τουλάχιστον στις μέρες μας, θα έπρεπε να είναι αυτονόητο: στην τήρηση της νομιμότητας.
Το σχετικό νομικό πλαίσιο
Η Σύμβαση της Γενεύης, του 1951, αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο για το προσφυγικό δίκαιο. Συχνά χρησιμοποιείται σε συνδυασμό και με άλλες Συμβάσεις των Ηνωμένων Εθνών, όπως τη Σύμβαση κατά των Βασανιστηρίων και τη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού. Επίσης, η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) του Συμβουλίου της Ευρώπης συνιστά ένα από τα κορυφαία διεθνή κείμενα για την προάσπιση των δικαιωμάτων. Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, σημαντικό νομικό εργαλείο είναι ο Χάρτης Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, ενώ έχουν θεσμοθετηθεί και μια σειρά από Κανονισμούς και Οδηγίες σε σχέση με τις διαδικασίες υποδοχής αιτούντων άσυλο και εξέτασης ασύλου. Όλα αυτά τα κείμενα συνδιαμορφώνουν το κύριο πλέγμα αρχών και διατάξεων που διέπουν το προσφυγικό ζήτημα, καθώς έχουν κυρωθεί και ενσωματωθεί στις εθνικές νομοθεσίες και δεσμεύουν νομικά την εκάστοτε χώρα.
Θα ήταν αδύνατο να αναλύσουμε επί του παρόντος το σύνολο των σχετικών διατάξεων. Παρ’ όλα αυτά, είναι σκόπιμο να εξετάσουμε ενδεικτικά τις διατυπώσεις σχετικά με δύο σημαντικά ζητήματα που απασχολούν την επικαιρότητα, όπως η οικογενειακή επανένωση και η κράτηση αιτούντων άσυλο. Το στοιχειώδες δικαίωμα στην οικογενειακή επανένωση απορρέει από τη Σύμβαση της Γενεύης, όπου εισάγεται η Αρχή της Οικογενειακής Ενότητας. Επιπλέον, ο Κανονισμός του Δουβλίνου προβλέπει ότι η ένωση προσώπων με τα λοιπά μέλη των οικογενειών τους πραγματοποιείται «μόλις αυτό είναι πρακτικά δυνατόν και το αργότερο εντός έξι μηνών από την αποδοχή του αιτήματος επανένωσης»1. Επομένως, καθίσταται σαφές ότι οποιεσδήποτε καθυστερήσεις ή περιορισμοί στη διαδικασία της οικογενειακής επανένωσης καταστρατηγούν τον νόμο.
Επίσης, η κράτηση αιτούντων άσυλο κατ’ αρχάς απαγορεύεται. Η Οδηγία 2013/33/Ε.Ε.2 τονίζει χαρακτηριστικά: «Τα κράτη - μέλη δεν υποβάλλουν σε κράτηση ένα πρόσωπο απλώς και μόνο διότι είναι αιτών». Ούτως ή άλλως, και σύμφωνα με την κοινή λογική, είναι οξύμωρο να κρατείται ένας άνθρωπος που αιτείται διεθνούς προστασίας. Ένας αιτών άσυλο μπορεί να κρατηθεί κατ’ εξαίρεση και μόνο για ορισμένους λόγους, όπως για προστασία της εθνικής ασφάλειας ή δημόσιας τάξης, για αναγνώριση στοιχείων που είναι αδύνατον να επαληθευτούν αλλιώς (και ιδίως όταν υπάρχει κίνδυνος διαφυγής), καθώς και εάν έχει απορριφθεί τελικώς το αίτημά του και βρίσκεται σε διαδικασία επιστροφής. Ακόμη και σε αυτές τις περιπτώσεις, η κράτηση επιλέγεται ως μέτρο «εφόσον κρίνεται αναγκαίο, και κατόπιν ατομικής αξιολόγησης κάθε περίπτωσης, εάν δεν είναι δυνατό να εφαρμοστούν αποτελεσματικά άλλα λιγότερο περιοριστικά εναλλακτικά μέτρα». Σε κάθε περίπτωση πάντως, προβλέπονται συγκεκριμένες εγγυήσεις και συνθήκες για την κράτηση, ενώ η μη τήρησή τους μπορεί να οδηγήσει στην παραβίαση του άρθρου 3 της ΕΣΔΑ. Ιδιαιτέρως ευαίσθητο είναι, τέλος, το ζήτημα της κράτησης ανηλίκων και δη των ασυνόδευτων, η οποία έρχεται σε αντίθεση με τις εγγυήσεις της Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού, αλλά και της ανωτέρω Οδηγίας, καθώς «το μείζον συμφέρον του παιδιού αποτελεί το πρωταρχικό μέλημα των κρατών-μελών»3 της Ε.Ε.
Η ιστορική αξία της Σύμβασης της Γενεύης και της ΕΣΔΑ
Εάν θέλουμε να κατανοήσουμε σε βάθος ένα νομικό πλαίσιο, πρέπει να εξετάσουμε, εκτός των άλλων, και τη βούληση του ιστορικού νομοθέτη. Δύο από τα πιο σημαντικά διεθνή κείμενα, δηλαδή η Σύμβαση της Γενεύης και η ΕΣΔΑ, δεν θεσμοθετήθηκαν εν κενώ ή τυχαία. Αντίθετα, κυρώθηκαν λίγα χρόνια μετά τη λήξη του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι τότε υπογράφοντες ηγέτες -έχοντας μόλις βγει από τη δίνη ενός πολέμου κατά τον οποίο αποτυπώθηκε με τον πιο φρικιαστικό τρόπο τι σημαίνει φασισμός και ναζισμός- επιζητούσαν τη δημιουργία ενός στέρεου διεθνούς νομικού πλαισίου. Επιζητούσαν να θέσουν μεταπολεμικά τα ισχυρότερα θεμέλια για τη διασφάλιση της δημοκρατίας, των δικαιωμάτων και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Επομένως σήμερα οι συμβάσεις αυτές δεν μπορούν επ’ ουδενί να θεωρούνται παρωχημένες ή να αμφισβητούνται, ειδικά σε μια περίοδο που η Ακροδεξιά στην Ευρώπη δυναμώνει επικίνδυνα. Οι διατάξεις τους είναι οι πιο ουσιαστικές δικλείδες ασφαλείας και επιτελούν τον ρόλο του δημοκρατικού αντίβαρου σε καθετί ακραίο και ρατσιστικό.
Η κοινή δήλωση Ε.Ε. - Τουρκίας
Σε αυτό το σημείο χρειάζεται να αναφερθούμε ειδικώς και στη συμφωνία ή ακριβέστερα στη δήλωση Ε.Ε. - Τουρκίας. Την εξετάζουμε χωριστά από το υπόλοιπο νομικό πλαίσιο αφενός γιατί πρόκειται «για προσωρινό και έκτακτο μέτρο», όπως αναφέρεται εντός του κειμένου της, και αφετέρου γιατί υφίστανται ιδιαίτερα νομικά ζητήματα γύρω από αυτή. Συγκεκριμένα, το Γενικό Δικαστήριο της Ε.Ε., σε απόφασή του τον Φεβρουάριο του 2017, δηλώνει αναρμόδιο να αποφανθεί για ζητήματα που ανακύπτουν από την εφαρμογή της. Δεν αναγνωρίζει, δηλαδή, ότι πρόκειται για συμφωνία που έχει συνάψει κάποιο από τα θεσμικά όργανα της Ένωσης, με αποτέλεσμα να μην εμπίπτει στη Συνθήκη Λειτουργίας της. Πρόκειται μάλλον για ένα ιδιότυπο διεθνές κείμενο, το οποίο υπογράφηκε από τους αρχηγούς των κρατών - μελών της Ε.Ε. και τον Τούρκο πρωθυπουργό. Περαιτέρω, όπως είχαν επισημάνει εξαρχής οι διεθνείς οργανισμοί και οι ανθρωπιστικές οργανώσεις, το ενδεχόμενο αυτόματων μαζικών επιστροφών στην Τουρκία, η αναγνώριση της Τουρκίας ως ασφαλούς χώρας, καθώς και η συντετμημένη διαδικασία ασύλου στα νησιά εγείρουν σοβαρά προβλήματα και αντιβαίνουν σε βασικά δικαιώματα των αιτούντων άσυλο όπως αυτά απορρέουν από το διεθνές και ευρωπαϊκό δίκαιο.
Πάντως, πρέπει να αποσαφηνίσουμε ότι, ακόμη και εντός του πλαισίου της δήλωσης, από τη συντετμημένη διαδικασία ασύλου στα νησιά εξαιρούνται ρητώς4 οι εξής κατηγορίες: οι ασυνόδευτοι ανήλικοι, οι δικαιούχοι οικογενειακής επανένωσης και οι ευάλωτες ομάδες. Ευάλωτες ομάδες θεωρούνται, σύμφωνα με τον νόμο, τα ΑμεΑ, οι πάσχοντες από ανίατη ή σοβαρή ασθένεια, οι υπερήλικες, οι γυναίκες σε κύηση ή λοχεία, οι μονογονεϊκές οικογένειες, τα θύματα βασανιστηρίων, βιασμού ή άλλης σοβαρής μορφής ψυχολογικής, σωματικής ή σεξουαλικής βίας ή εκμετάλλευσης, πρόσωπα με σύνδρομο μετατραυματικής διαταραχής, ιδίως επιζήσαντες και συγγενείς θυμάτων ναυαγίων, καθώς και τα θύματα εμπορίας ανθρώπων. Επομένως, όλες οι παραπάνω κατηγορίες, καθώς και όσοι έχουν ήδη λάβει άσυλο, σίγουρα δεν υπόκεινται σε γεωγραφικό περιορισμό και μπορούν να μετακινηθούν από τα νησιά στην ενδοχώρα.
Το χρέος της Ε.Ε. και το χρέος της Ελλάδας
Από το 2016 κι έπειτα, η Ευρωπαϊκή Ένωση ακολουθεί ένα δυσοίωνο μονοπάτι στο προσφυγικό ζήτημα. Κύριο χαρακτηριστικό του είναι τα κλειστά σύνορα, τη στιγμή μάλιστα που οι αποφάσεις για μετεγκατάσταση δεν τηρούνται στην πράξη από πολλά κράτη - μέλη. Ιδίως τον τελευταίο χρόνο, η Ε.Ε. ασκεί πλέον πολιτική όχι βάσει του νομικού πλαισίου που η ίδια έχει θεσμοθετήσει, αλλά βάσει συστάσεων και σχεδίων δράσης της Κομισιόν, ανοίγοντας έτσι τον δρόμο για περιστολή δικαιωμάτων βάσει διακηρύξεων για συνεργασία με την «ασφαλή» Λιβύη. Η συνεργασία αυτή στοχεύει στην αναχαίτιση των μεταναστευτικών ροών, βάσει συμφωνιών κάτω από το τραπέζι, αλλά και βάσει δηλώσεων και προτάσεων υψηλόβαθμων αξιωματούχων για δημιουργία hotspots σε χώρες εκτός Ε.Ε. Φυσικά, αυτές οι πρακτικές δεν πληρούν ούτε την επίφαση της νομιμότητας.
Η Ευρώπη έχει χρέος, λοιπόν, σεβόμενη τις δημοκρατικές της αρχές, να αναθεωρήσει, έστω στο «και πέντε», τις πολιτικές της επιλογές και να αναζητήσει τη χαμένη νομιμότητα. Η Ελλάδα, έχοντας την τύχη μέσα σ’ αυτή τη δύσκολη συγκυρία να εκπροσωπείται από μια αριστερή κυβέρνηση, υποχρεούται να πάει ένα βήμα παραπέρα: να τηρήσει σίγουρα τη νομιμότητα, αλλά και να πιέζει συνεχώς, ώστε να ιδωθεί το προσφυγικό πάνω απ’ όλα με ανθρωπιά και αλληλεγγύη, όπως αρμόζει στο αξιακό πλαίσιο της Αριστεράς.
* Δικηγόρος, LL.M. Ανθρώπινα Δικαιώματα (Πανεπιστήμιο Στρασβούργου)
1. Άρθρο 29 του Κανονισμού (Ε.Ε.) 604/2013.
2. Άρθρο 8 (ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο με το άρθρο 46 του Ν. 4375/2016).
3. Άρθρο 23 της Οδηγίας 2013/33/Ε.Ε.
4. Άρθρο 60 παρ.4, περ. στ’ του Ν. 4375/2016.
