Του Νίκου Χατζηνικολάου
Είναι εντυπωσιακό το πόσο συχνά η έννοια της «ουτοπίας» χρησιμοποιείται σε μελέτες και άρθρα των τελευταίων είκοσι πέντε χρόνων που είναι αφιερωμένα στην επανάσταση του 1917 και στο καθεστώς που προέκυψε απ’ αυτή.
Όλοι είναι σύμφωνοι ότι στην επαναστατική έκρηξη που, πέραν όλων των άλλων, ήταν και μια παράπλευρη συνέπεια της συμμετοχής της Ρωσίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, οδήγησε η αφόρητη καταπίεση και εξαθλίωση των μαζών. Ένα ξέφρενο ξέσπασμα ενθουσιασμού ακολούθησε. Μια ριζοσπαστική ανανέωση των καλλιτεχνικών μορφών, που έφτασε μέχρι την απόλυτη ρήξη, είχε μάλιστα προηγηθεί της πολιτικής επανάστασης. Τα χρόνια 1900-1917 δεν έχουν ακόμα τραβήξει επαρκώς το ενδιαφέρον της έρευνας. Πώς ωριμάζουν οι συνθήκες μιας επανάστασης;
Πάντως, η ελευθερία και η αίσθηση ισχύος των λαϊκών μαζών που ήρθαν στο προσκήνιο χάρη στον Οκτώβρη προκάλεσαν ένα πρωτόγνωρο κύμα ακτιβισμού και δημιουργικότητας. Η οικονομία και οι κοινωνικές αντιθέσεις δεν είχαν ακόμη πάρει τον λόγο. Το σύνθημα «Όλη η εξουσία στα σοβιέτ» αρκούσε ως πολιτικό στήριγμα. Από τη μετέωρη ετούτη κατάσταση προήλθαν λαϊκές κινητοποιήσεις και καλλιτεχνικά επιτεύγματα που σάστισαν ακόμα και τους Γάλλους, που είχαν βγει από μια μεγάλη αστική επανάσταση περισσότερο από έναν αιώνα πριν. Τίποτα το ουτοπικό μέχρις εδώ. Τίποτα το ουτοπικό στο γεγονός ότι με το πέρασμα του χρόνου η ρωσική Σοσιαλδημοκρατία, και συγκεκριμένα η τάση των μπολσεβίκων, έπαιζε όλο και κεντρικότερο ρόλο στις εξελίξεις. Γεγονός που είχε και την αρνητική του πλευρά, γιατί στένευε την κοινωνική βάση της πολιτικής εξουσίας. Το ότι στην κορυφή αυτής της πολιτικής οργάνωσης βρισκόταν η προσωπικότητα ενός ανθρώπου που συνδύαζε τη μεγάλη ευαισθησία απέναντι στα προβλήματα που έπρεπε να επιλυθούν άμεσα με την απαρέγκλιτη προσήλωση στους μακροπρόθεσμους στόχους που είχαν τεθεί μας υποχρεώνει να αναγνωρίσουμε ότι κάθε συζήτηση περί ουτοπιών για εκείνα τα χρόνια δεν έχει κανένα νόημα. Η πιο σκληρή προσαρμογή στην πραγματικότητα παρατηρείται με τη στροφή της Νέας Οικονομικής Πολιτικής. Με σημερινά μάτια (και δεν έχουμε άλλα για να κρίνουμε, πέρα από την ιστορική συνείδηση που μας βοηθάει να μη βλέπουμε παντού μόνο το παρόν μας) θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για τον πρώτο μεγάλο Ιστορικό Συμβιβασμό. Θα ήταν όμως σωστό; Και με ποια έννοια;
Σίγουρο είναι ότι για τον Λένιν και την ηγετική ομάδα των μπολσεβίκων όταν κυβερνάς, οφείλεις μεν να πιέζεις, αλλά δεν μπορείς «να βιάζεις τα πράγματα». Πρέπει να βλέπεις τι είναι ώριμο και τι είναι εφικτό στην εκάστοτε «παρούσα φάση». Αποδέχεσαι την πραγματικότητα και ξεκινάς απ’ αυτήν για να μπορέσεις στη συνέχεια να την αλλάξεις. Δεν είναι τυχαίο ότι εκείνη ακριβώς την περίοδο ο Λένιν αισθάνθηκε την ανάγκη να στραφεί κατά του αριστερισμού με το γνωστό κείμενό του. Το άλλο δεδομένο ιστορικής σημασίας είναι η διαπίστωση ότι η προσγείωση στην αγροτική πραγματικότητα της Ρωσίας ήταν αναπόφευκτη.
Η βαθμιαία πολιτική πτώχευση των μπολσεβίκων μετά τον θάνατο του Λένιν και την πάλη για την εξουσία μέσα στο κόμμα οδήγησε στις γνωστές δίκες ηγετικών στελεχών και τις διώξεις των οπαδών τους ύστερα από πρόσκαιρες «συμμαχίες» του Στάλιν με μέλη του Πολιτικού Γραφείου.
Από τη συνολική εικόνα δεν μπορεί να απουσιάζει η προσπάθεια των ιμπεριαλιστικών δυνάμεων να ανατρέψουν το καθεστώς. Υπαρκτή και τεράστια. Ακόμα και η μικρή Ελλάδα έστειλε πρόθυμα ένα εκστρατευτικό σώμα να βοηθήσει τις ρωσικές αντεπαναστατικές δυνάμεις. Η περικύκλωση της ΕΣΣΔ με αποτέλεσμα την απομόνωσή της ήταν μια πραγματικότητα που επέτρεπε, αν δεν επέβαλε, παρεκκλίσεις. Το τερατούργημα που προέκυψε από όλα αυτά ήταν η θεωρία περί οικοδόμησης του σοσιαλισμού σε μόνο μία χώρα. Μπορεί κανείς να ασκήσει δικαιολογημένα κριτική στον Τρότσκι σε χιλιάδες θέματα. Εκείνος όμως έκανε από την πρώτη στιγμή και μέχρι τέλους (εννοώ μέχρι εκείνον τον Αύγουστο του 1940) την πιο καταλυτική κριτική στο εξωφρενικό αυτό θεωρητικό κατασκεύασμα. Αυτά πριν αρχίσουν να κυκλοφορούν οι μοδάτες θεωρίες περί παγκοσμιοποίησης του καπιταλισμού, που, στο κάτω-κάτω, είναι σαφώς διατυπωμένη ως τάση ήδη στο “Κεφάλαιο”. Πού είναι όμως η ουτοπία σε όλα αυτά;
Τι πιο πεζό από το σταλινικό μοντέλο του σοσιαλισμού, που μπορούσε να οικοδομηθεί χωρίς να υπάρχουν οι οικονομικές και κοινωνικές προϋποθέσεις στο εσωτερικό της χώρας και παρά τη διεθνή απομόνωσή της μετά τις αποτυχημένες εξεγέρσεις στη Γερμανία και την άνοδο του φασισμού; Μάλιστα, λίγα χρόνια αργότερα ανακοινώθηκε ότι τα πράγματα ήταν πλέον ώριμα για το πέρασμα από τον σοσιαλισμό στον κομμουνισμό! Το ενδιαφέρον στην απίστευτη αυτή ιστορία είναι η ακτινοβολία του σοβιετικού-σταλινικού μοντέλου σε χώρες καπιταλιστικά αναπτυγμένες. Γιατί, ας μου επιτραπεί να πω, άλλο πράγμα είναι η ανάπτυξη ενός κινήματος αλληλεγγύης προς την ΕΣΣΔ στις χώρες της καπιταλιστικής Δύσης και η υποκίνηση και στήριξή του από τα τοπικά κομμουνιστικά κόμματα και άλλο πράγμα η ανακήρυξη του σοβιετικού-σταλινικού δρόμου προς τον σοσιαλισμό ως προτύπου για όλους. Σήμερα φαίνεται σαφώς παράλογο. Η περίπτωση της γιουγκοσλαβικής αποσκίρτησης ας μείνει εδώ ασχολίαστη. Ποιος ξέχασε όμως την εξύμνηση των επιτευγμάτων του σοβιετικού σοσιαλισμού που επαναλάμβαναν με αμείωτη ένταση οι μηχανισμοί αλλά και οι οπαδοί των φιλοσοβιετικών κομμουνιστικών κομμάτων στον δυτικό κόσμο; Όχι πως δεν υπήρχαν επιτεύγματα και μάλιστα μεγάλα. Κι ας τα αποσιωπούσαν οι Δυτικοί στο καθημερινό προπαγανδιστικό τους σφυροκόπημα. Το σοβιετικό κράτος μετατράπηκε επί Στάλιν και επί των διαδόχων του σε παγκόσμια υπερδύναμη. Στα ζητήματα των ατομικών ελευθεριών και της καθημερινής ζωής των ανθρώπων, όμως, η μάχη χάθηκε σε κρίσιμα σημεία.
Χρειάστηκε ένας κομμουνιστής τόσο οξυδερκής και έμπειρος όσο ήταν ο Τολιάτι για να αρχίσει το ευρωπαϊκό κομμουνιστικό κίνημα να διαπιστώνει δημόσια ότι ο σοβιετικός σοσιαλισμός, σε όλες ανεξαιρέτως τις φάσεις της ανάπτυξής του, αντιστοιχούσε σε διαφορετικές κοινωνικές πραγματικότητες από τις δυτικοευρωπαϊκές. Μαρξιστές θεωρητικοί διαφόρων τάσεων και σοβιετολόγοι που δούλευαν για την ανατροπή του σοβιετικού καθεστώτος έκαναν τις ίδιες διαπιστώσεις.
Δεν έχω την εντύπωση πως εκείνοι που αναφέρονται στην επανάσταση του 1917 και στις άμεσες συνέπειές της ή τις προσπάθειες οικοδόμησης μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας στα εδάφη της Σοβιετικής Ένωσης χρησιμοποιούν τον όρο «ουτοπία» αντί να πουν «ανέφικτο όραμα» ή κάτι τέτοιο. Εκείνο που θέλουν να εκφράσουν είναι η απογοήτευσή τους. Γι’ αυτό και παραπέμπουν με ενθουσιασμό στα χρόνια 1917-1930, τη «χρυσή εποχή» της πρώτης δεκαετίας του νέου καθεστώτος, στην οποία αντιπαραθέτουν την «πτώση» που ακολούθησε με την επικράτηση του σταλινισμού. Αναρωτιέται κανείς παρ’ όλα αυτά σε ποιο βαθμό ο όρος «ουτοπία» είναι χρήσιμος.
Ο αγώνας για τον σοσιαλισμό στη Ρωσία ήταν αγώνας για μια δικαιότερη κοινωνία, που δόθηκε κάτω από συγκεκριμένες κοινωνικόοικονομικές συνθήκες. Πρωταρχικά λόγω αυτών των συνθηκών και δευτερευόντως λόγω του στρατιωτικού-οικονομικού-πολιτικού αποκλεισμού από τις ιμπεριαλιστικές δυνάμεις, η αρχική ευφορία και δημιουργικότητα υποχώρησαν, οι κοινωνικές αντιθέσεις οξύνθηκαν και η πολιτική εξουσία ανέτρεξε στην αστυνόμευση και τη βία. Σε όλα αυτά τα χρόνια μέχρι και την Περεστρόικα, εκείνο που «μίλησε» ήταν η ρωσική κοινωνική πραγματικότητα. Αυτό δεν σημαίνει ότι μπορεί κανείς να κρύβεται πίσω της και να αποφεύγει να αναγνωρίσει τον ρόλο του κόμματος και του συστήματος πολιτικής εξουσίας που οικοδομήθηκε γύρω του.
Ο αγώνας για τον δημοκρατικό σοσιαλισμό στις μέρες μας αποτελεί ένα καινούργιο ξεκίνημα. Ό,τι κοιτάζει προς το μέλλον δεν είναι ουτοπία αν στηρίζεται σε αναλύσεις των εγγενών αδυναμιών αλλά και των κατακτήσεων του παρόντος. Η κοινωνία για την οποία αγωνίζονται πολλοί νέοι στην Ελλάδα και στον κόσμο σήμερα θα είναι εν μέρει παιδί της σημερινής. Θα φέρνει σίγουρα τα χνάρια της. Θα έχει όμως και τα καινούργια χαρακτηριστικά που θα της προσδώσουν εκείνοι που διδάχτηκαν από τις εμπειρίες ενός αιώνα αγώνων για τον σοσιαλισμό.
