Ο «λαϊκισμός» είναι μια εκκολαπτόμενη έννοια. Συχνά, στην πολιτική θεωρία, πρώτα εμφανίζεται μια λέξη, συνήθως με πολεμικό χαρακτήρα, και ύστερα έρχεται η θεωρία της λέξης. Πολλές φορές μάλιστα η θεωρία αποτελεί οικειοποίηση του όρου από αυτούς στους οποίους απευθύνεται ως ύβρις. Οπότε το πρόσημο βέβαια αλλάζει, από αρνητικό γίνεται θετικό.
Ο Θεοδόσης Νικολαΐδης έχει δείξει πώς ο «μακιαβελισμός», αφού πρώτα υπήρξε μια ύβρις των προτεσταντών κατά των καθολικών, διεκδικήθηκε από τους ίδιους με τη θεωρία της «κρατικής σκοπιμότητας». Το Κομμουνιστικό μανιφέστο λέει ότι ο «κομμουνισμός» ήταν κυρίως μια ύβρις ενάντια σε πολιτικά κόμματα προτού το ίδιο προτείνει έναν ορισμό του. Πριν από χρόνια, ο Ερνέστο Λακλάου επεξεργάσθηκε την έννοια «λαϊκισμός» με παρόμοιο σκοπό: να την ορίσει έτσι ώστε να μπορεί να τη διεκδικήσει η Αριστερά.
Ακόμη δεν φαίνεται να έχει πετύχει, όμως, το εγχείρημα αυτό. Ο λαϊκισμός παραμένει μια κυρίως αρνητική έννοια, για την οποία προτείνονται αντικρουόμενοι ορισμοί (ο Ανδρέας Πανταζόπουλος και ο Γιαν-Βέρνερ Μύλλερ, π.χ., διαφωνούν επ’ αυτού, και γι’ αυτό ο μεν θεωρεί, ο δε δεν θεωρεί τον ΣΥΡΙΖΑ λαϊκιστικό κόμμα). Υπάρχει όμως ένας ελάχιστος κοινός παρονομαστής. Δεν θα ήταν παρακινδυνευμένο να πούμε πως οι περισσότεροι από τους αρνητικούς ορισμούς θεωρούν τον λαϊκισμό μορφή απαξίωσης της νομιμότητας. Αυτό το στοιχείο είναι ήδη κεντρικό, π.χ., στην παλαιότερη χρήση του όρου από τον Άγγελο Ελεφάντη στο βιβλίο του,1 το 1991, για το ΠαΣοΚ.
Βέβαια υπάρχουν μορφές απαξίωσης της νομιμότητας που κανείς δεν θα ενέτασσε στον «λαϊκισμό», οπότε ο συγκεκριμένος χαρακτηρισμός δεν αρκεί. Μπορεί όμως να μας επιτρέψει να διακρίνουμε πότε ο όρος χρησιμοποιείται με προσχηματικό τρόπο. Χρησιμοποιείται εμφανώς έτσι όταν εκείνοι που κατηγορούν τους αντιπάλους τους για «λαϊκισμό», συνάμα απαξιώνουν τη νομιμότητα.
Γιατί αν ως «λαϊκιστής» με την αρνητική έννοια του όρου νοείται, το λιγότερο, κάποιος που απαξιώνει τη νομιμότητα, τότε ο αντίπαλός του πρέπει τουλάχιστον να είναι ειλικρινής υπέρμαχός της. Και τότε κάποιος που αντιπαλεύει τον λαϊκισμό και συνάμα απαξιώνει τη νομιμότητα θα πούμε ότι χρησιμοποιεί τον όρο «λαϊκισμός» με προσχηματικό τρόπο.
Η δημοκρατική νομιμότητα απαιτεί την υποταγή στην απόφαση της πλειοψηφίας, όπως εκφράζεται σε ορισμένο θεσμικό πλαίσιο, και οριζόμενα από τον νόμο χρονικά σημεία. Στο πλαίσιο αυτής της νομιμότητας, η εκδήλωση της αντίθεσης ορισμένων πολιτών στις πράξεις της κυβέρνησης είναι απόλυτα θεμιτή και διακρίνεται από την αμφισβήτηση της ύπαρξης της εκλεγμένης κυβέρνησης, που είναι θεμιτή μόνον υπό όρους.
Μπορεί κανείς, πράγματι, να είναι κατά της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας. Άλλοι δεν τη θεωρούν αρκετά δημοκρατική, άλλοι απορρίπτουν κάθε μορφή δημοκρατίας. Η νομιμότητα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας ανέχεται υπό όρους αυτές τις (μεταξύ τους διαμετρικά αντίθετες!) θέσεις, οι οποίες πολύ λογικά απαξιώνουν μια έννομη τάξη που δίνει την εξουσία σε μια εκλεγμένη από κοινοβούλιο κυβέρνηση.
Το πράγμα αλλάζει όταν «αντιλαϊκιστές» υπέρμαχοι της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας αμφισβητούν όχι την πολιτική αλλά την ίδια την ύπαρξη της νόμιμα εκλεγμένης κυβέρνησης. Τότε χρησιμοποιούν τον όρο «λαϊκισμός» με προσχηματικό τρόπο. Γιατί φαίνεται η υπεράσπισή τους της δημοκρατικής νομιμότητας να είναι κι αυτή προσχηματική. Θέλουν τη δημοκρατία κυρίως όταν φέρνει στην εξουσία κόμματα της αρεσκείας τους.
Έχω την αίσθηση πως η ετήσια πλέον διαδήλωση με σύνθημα «Παραιτηθείτε» δεν γλιτώνει από την αντίφαση αυτή. Δεν καλεί την κυβέρνηση να συνειδητοποιήσει ότι εφαρμόζει μια λάθος πολιτική, πράγμα θεμιτό, αλλά ότι δεν θα έπρεπε να υπάρχει. Φαίνεται να θέλει τη δημοκρατία κυρίως όταν φέρνει στην εξουσία κόμματα της αρεσκείας της.
Η ανάρτηση των «Παραιτηθείτε» συνοδευόταν από τρεις λέξεις: «Δημοκρατία, αξιοκρατία, ομοψυχία». Η «δημοκρατία» όμως νομιμοποιεί τη διχόνοια. Δικαίως οι αντιδημοκράτες θεωρούν ότι υπονομεύει την «ομοψυχία». Πρόκειται άρα μάλλον για εννοιολογική σύγχυση, η οποία δεν εμφανίζεται τυχαία στο πλαίσιο μιας προσχηματικής μάλλον υπεράσπισης της δημοκρατικής νομιμότητας.
1 Άγγελος Ελεφάντης, Στον αστερισμό του λαϊκισμού, εκδ. Ο Πολίτης, Αθήνα 1991. Επανεκδόθηκε το 2015 από τις εκδόσεις Γκόνη
* Ο Γιώργος Φαράκλας διδάσκει Πολιτική Φιλοσοφία στο Πάντειο
