Από πού πηγάζει ο έμφυτος αντιαμερικανισμός στο Ιράν; Σύμφωνα με τον ανταποκριτή της ισπανικής εφημερίδας «El Pais» στην Ουάσιγκτον, που συμβουλεύθηκε τα νέα, αλογόκριτα, στοιχεία από τα απόρρητα τηλεγραφήματα της CIA εκείνης της εποχής, είναι το πραξικόπημα του 1953 ενάντια στον εκλεγμένο πρωθυπουργό Μοχάμεντ Μοσαντέκ από τους φίλα προσκείμενους στον σάχη, με τη συμπαράσταση των ισλαμιστών κληρικών, που δηλητηρίασε διαπαντός τα αισθήματα του ιρανικού λαού απέναντι στις ΗΠΑ.
Σύμφωνα με τον Χαν Μαρτίνεθ Άρενς, το πραξικόπημα ήταν εκείνη η σεισμική δόνηση που τροφοδότησε το μίσος κατά των ΗΠΑ κι απονομιμοποίησε τον σάχη, ενώ χρησίμευσε ως εφαλτήριο για την ισλαμική επανάσταση του 1979. Τις λεπτομέρειες για εκείνη την κρίσιμη περίοδο, και ιδίως το βρώμικο παιγνίδι που είχαν παίξει οι αμερικανικές μυστικές υπηρεσίες, όπως και τη συμπαιγνία των κληρικών, αποκαλύπτουν εκατοντάδες τηλεγραφήματα της CIA, λέει η εφημερίδα. Τα τηλεγραφήματα άρχισαν να αποκαλύπτονται αλογόκριτα από το 2013 υπό την πίεση των ιστορικών, που έμεναν ανικανοποίητοι από την πρώτη μορφή δημοσίευσής τους με λογοκριμένα τα εδάφια που αποκάλυπταν τον ρόλο των μυστικών υπηρεσιών.
«Τα τηλεγραφήματα μιλούν ιδίως για τον ρόλο των ΗΠΑ κι αποκαλύπτουν ιδιαίτερα την άγνοια που είχαν για τη δύναμη των αγιατολάχ και για τις εσωτερικές συνθήκες στο Ιράν» δηλώνει στην «El Pais» ο Μάλκομ Μπάιρν, διευθυντής του Σχεδίου ΗΠΑ - Ιράν στα Αρχεία Εθνικής Ασφάλειας του Πανεπιστημίου Τζορτζ Ουάσιγκτον.
Δημοκρατικά εκλεγμένος, ο Μοσαντέκ επί χρόνια ενσάρκωνε το όραμα του μοντέρνου και αδέσμευτου Ιράν. Όμως τους τελευταίους μήνες της πολιτικής του θητείας, υπό την ασφυκτική πίεση των Βρετανών, που είχαν χάσει τον έλεγχο των πετρελαίων στη χώρα, ο Μοσαντέκ είχε επιλέξει να εφαρμόσει μία πιο προσωποπαγή εξουσία και να έλθει σε ρήξη με τον σάχη. «Δρασκέλισε τα όρια και τούτο έστρεψε τον σάχη εναντίον του» εξηγεί ο Αμπάς Μιλανί, διευθυντής του προγράμματος Ιρανικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Στάνφορντ.
Λόγω εκείνης της συγκυρίας δρομολογήθηκε η Επιχείρηση Αίαντας, έπειτα από μία μακρά διαβούλευση στον Λευκό Οίκο, όπως αποκαλύπτουν τα τηλεγραφήματα. Ενώ ο Πρόεδρος Χάρι Τρούμαν αρχικά εναντιωνόταν σε όποια επέμβαση κατά του Μοσαντέκ, ενώ κι ο διάδοχός του Ντουάιτ Αϊζενχάουερ τον έβλεπε με συμπάθεια, η ασφυκτική πίεση των Βρετανών κι ο φόβος μίας πιθανής προσέγγισής του με την τότε ΕΣΣΔ δικαίωσαν τα σχέδια του τότε ΥΠΕΞ των ΗΠΑ Τζόν Φόστερ Ντάλες και του αδελφού του Άλαν, επικεφαλής της CIA.
Το σχέδιο ανατροπής του Μοσαντέκ επωμίστηκε ο επικεφαλής της CIA στην Τεχεράνη Κέρμιτ Ρούζβελτ, εγγονός του παλαιού προέδρου Θίοντορ Ρούζβελτ. Ο σάχης συναίνεσε και στις 15 Αυγούστου 1953 ένας πιστός του στρατηγός, ο Φεχζολάχ Ζαχεντί, ανέλαβε την εκτέλεση του πραξικοπήματος.
Το κίνημα απέτυχε. Ο στρατηγός κρύφτηκε, ο σάχης εγκατέλειψε το Ιράν και η κυβέρνηση εξαπέλυσε ένα κύμα απηνών διώξεων. Η CIA θεώρησε πως απέτυχε ολοκληρωτικά, όπως φανερώνει ένα τηλεγράφημά της 18ης Αυγούστου.
Όμως, όπως τονίζει ο Μπάιρν, ο Ρούζβελτ είχε πάρει προσωπικά την υπόθεση και επιδόθηκε στην εφαρμογή ενός εναλλακτικού σχεδίου: πλήρωσε διαφωνούντες για να οργανώσουν αντικυβερνητικές διαδηλώσεις και «φύτεψε» πληροφοριοδότες στις τάξεις των κομμουνιστών. Δημιουργήθηκε μία έκρυθμη κατάσταση και το χάος κατέλαβε την Τεχεράνη. Ο Ζαχεντί επωφελήθηκε για να ξανακατεβάσει τις δυνάμεις του στους δρόμους και αιφνιδιασμένος ο Μοσαντέκ αναγκάστηκε να παραιτηθεί.
«Όταν ο σάχης επέστρεψε στη χώρα, το Ιράν είχε αλλάξει διά παντός. Πολλοί είναι οι ιστορικοί που εντοπίζουν το πραξικόπημα ως μία από τις αιτίες του ιρανικού αντιαμερικανισμού. Για τους ισλαμικούς κύκλους δε το πραξικόπημα υπήρξε μία αφορμή για να αναδείξουν ως εθνικό ήρωα τον αγιατολάχ Αμπολκασέμ Κασάνι, που μεταξύ άλλων υποστήριζε την εθνικοποίηση των πετρελαίων. Όμως τα τηλεγραφήματα της CIA αποκαλύπτουν πως αυτός ο ένθερμος πατριώτης στην ουσία είχε στενές επαφές με τους πράκτορές της, από τους οποίους είχε ζητήσει και οικονομική ενίσχυση.
«Η μετέπειτα Ισλαμική Δημοκρατία έχει αναδείξει τον Κασάνι σε πολιτικό γίγαντα και δημιούργησε τον μύθο ότι προσπάθησε να διασώσει τον Μοσαντέκ. Όμως είχε διαδραματίσει ενεργό ρόλο για την πτώση του πρωθυπουργού. Οι κληρικοί ενώθηκαν με τους πραξικοπηματίες και συνεισέφεραν τα μέγιστα» τονίζει ο Μιλανί. «Οι κληρικοί ήσαν εναντίον του Μοσαντέκ, όμως δεν είναι σαφές εάν γνώριζαν τα πεπραγμένα της CIA» προσθέτει και ο Μπάιρν.
Μετά τη σύλληψή του ο Μοσαντέκ καταδικάστηκε και φυλακίστηκε έως το θάνατό του, ενώ βρισκόταν σε κατ’ οίκον περιορισμό, το 1967. «Ποτέ δεν θα μάθουμε τι θα είχε πράξει εάν δεν είχε ανατραπεί, όμως είναι βέβαιο πως ουδέποτε μετά ο σάχης ανέκτησε τη νομιμοποίησή του» στη συνείδηση του έθνους, τονίζει ο Μιλανί.
Το πραξικόπημα άφησε πίσω του μία βαθιά πληγή στο Ιράν, αλλά επέτρεψε στις ΗΠΑ να αποτρέψουν τη σοβιετική επιρροή σε εκείνη την περιοχή. Αλλά στάθηκε ευεργετικό επίσης για τον πράκτορα Ρούζβελτ, που ως μεσολαβητής για μεγάλες πετρελαϊκές επιχειρήσεις στην περιοχή έγινε πολυεκατομμυριούχος. Βέβαια στους δρόμους της Τεχεράνης έπεσαν εκατοντάδες νεκροί και έκτοτε ζωντανή παραμένει η αίσθηση ότι χάθηκε η ευκαιρία για ένα αδέσμευτο από εξαρτήσεις και κοσμικό Ιράν.
(El Pais-ΑΠΕ)
Μετά τη σύλληψή του το 1953, ο Μοσαντέκ καταδικάστηκε και έμεινε στη φυλακή έως τον θάνατό του το 1967
Οι υποκινούμενοι από τον εξόριστο σάχη, τον Αύγουστο του 1953, οδήγησαν στην ανατροπή και τη σύλληψη του Μοσαντέκ
