Live τώρα    
18°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
14.5°C19.6°C
3 BF 59%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Σποραδικές νεφώσεις
16 °C
13.5°C17.7°C
1 BF 73%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
17 °C
14.3°C16.6°C
2 BF 63%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Ελαφρές νεφώσεις
16 °C
14.8°C18.0°C
1 BF 58%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
16 °C
16.3°C16.3°C
1 BF 65%
ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ / Τέλος Εποχής
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

ΣΥΝΑΝΤΗΣΕΙΣ / Τέλος Εποχής

Ο θάνατος του Τσβετάν Τοντόροφ (Tzvetan Todorov) σήμανε το τέλος μιας Εποχής. Μιας Εποχής όπου η θεωρητική σκέψη στη Γαλλία επέφερε μια ριζοσπαστική τομή στα θεωρητικά παραδείγματα που τότε κυριαρχούσαν στις επιστημονικές κοινότητες των ανθρωπιστικών σπουδών. Το νέο παράδειγμα έφερε τη γνώστη ονομασία, «Στρουκτουραλισμός», και ο Τοντόροφ ήταν ένας από τους βασικότερους και πιο εμπνευσμένους συντελεστές τόσο της ριζικής ανανέωσης του πεδίου της λογοτεχνικής θεωρίας όσο και της εφαρμογής της στην ανάλυση των λογοτεχνικών κειμένων.

Στο δοκίμιο «Οι κατηγορίες της λογοτεχνικής αφήγησης», ο Τοντόροφ επισήμαινε: «Δεν μελετάμε το έργο αλλά τις ενδεχόμενες δυνατότητες (virtualités) του λόγου της λογοτεχνίας που το καθιστούν εφικτό [...] Έτσι, οι λογοτεχνικές σπουδές μπορούν να θεωρηθούν ως επιστήμη της λογοτεχνίας».i

Είναι γνωστό πως η θεωρία του Στρουκτουραλισμού θεμελιώθηκε πάνω στη γλωσσολογική θεωρία του Φ. Ντε Σωσσύρ (F. de Saussure). “Enfin Saussure vint” (Επιτέλους ήρθε ο Σωσσύρ) γράφει ο Οσβάλντ Ντικρό (Oswald Ducrot) στο δοκίμιο «Ο στρουκτουραλισμός στη γλωσσολογία».ii

Μπορεί “επιτέλους” ο Σωσσύρ να κατέφθασε και να έθαψε τους φιλολόγους, για τον Τοντόροφ, ωστόσο, δεν αποτέλεσε τη μοναδική πηγή έμπνευσης. Γιατί, σε αντίθεση με άλλους στρουκτουραλιστές, στις θεωρητικές μελέτες του, το ύφος, η λογική των επιχειρημάτων και η εφαρμογή της θεωρίας στα κείμενα δεν υιοθετούν έναν ουδέτερο, «επιστημονικοφανή» λόγο προκειμένου να πείσει ότι η λογοτεχνική θεωρία αποτελεί πλέον αναπόσπαστο μέρος της κατηγορίας των επιστημών. Αυτή η διαφορά ενδέχεται να οφείλεται στο γεγονός ότι, πέραν του Σωσσύρ, ο Τοντόροφ εμπνεύστηκε από τη γλωσσολογική θεωρία της Σχολής της Πράγας και από τη λογοτεχνική θεωρία των Ρώσων Φορμαλιστών και του Β. Προπ (Vladimir Propp). Άλλωστε, ήταν χάρη σε αυτόν και την εκ Βουλγαρίας Τζούλια Κρίστεβα που τα έργα τους μεταφράστηκαν και διαδόθηκαν στη Γαλλία, και στη συνέχεια στην Αγγλία και την Αμερική. Ήδη, στο δοκίμιο του 1966 που αναφέραμε η πρώτη υποσημείωση παραπέμπει σε μελέτη του Γ. Τινιάνοβ (Yuri Tynianov).

Σημαντικότατη προσφορά του Τοντόροφ στη θεωρία της λογοτεχνίας ήταν η εκ νέου θεωρητικοποίηση, στη βάση μιας δομικής προσέγγισης του παραδοσιακού παραδείγματος των λογοτεχνικών Ειδών. Κλασικά θεωρούνται πλέον το δοκίμιο «Τυπολογία του αστυνομικού μυθιστορήματος» (1966) και η πραγματεία “Εισαγωγή στη λογοτεχνία του φανταστικού” (1970).

Στα μέσα της δεκαετίας 1970 είχα τη χαρά να γνωρίσω τον Τσβετάν Τοντόροφ από κοντά. Προσκεκλημένος της Σχολής Αγγλικών Σπουδών του Καίμπριτζ, η διάλεξη που έδωσε επικεντρώθηκε στην έννοια της «αναπαράστασης» και τη συνάφεια μυθιστορηματικού λόγου με την “έξωθεν” του παραθύρου «πραγματικότητα». Η διάλεξη άρχιζε με αναφορά στο πλατωνικό σπήλαιο. Στη δεξίωση που ακολούθησε, ο πρόεδρος της Σχολής με σύστησε στον επισκέπτη μας ως «Ελληνίδα» συνάδελφο. Η πρώτη κουβέντα του προς εμένα, εσκεμμένα ερεθιστική, άνοιγε το τεράστιο θεωρητικό θέμα: εχθρός/φίλος, εγώ/άλλος. «Μας έχετε πάρει ένα κομμάτι της Μακεδονίας!» Σε αυτή την “ατάκα”, εγώ απάντησα: «Να υποθέσω πως είσαστε κρυπτοεθνικιστής;» και γελάσαμε.

Ήταν η εποχή που ο Τοντόροφ άρχισε να παίρνει αποστάσεις από τον Στρουκτουραλισμό. Σε αυτή τη στροφή ίσως έπαιξε ρόλο και η επιρροή που άσκησε στη σκέψη του το έργο του Μ. Μπαχτίν (Michael Bakhtin) που αφορά, στην ευθύνη μας προς τον άλλο. Ευθύνη την οποία δεν φέρει μόνο ο άνθρωπος, αλλά και ο αφηγητής του μυθιστορηματικού κοσμοειδώλου. Έτσι, το 1984 δημοσιεύεται το “Κατάκτηση της Αμερικής: Το Ερώτημα του Άλλου”, ενώ το 1993 το “Περί της ανθρώπινης ποικιλομορφίας: Εθνικισμός, ρατσισμός και εξωτισμός στη γαλλική σκέψη”. Οι προτεραιότητες ως προς τη θεματική της έρευνας εστιάζουν τώρα σε έννοιες όπως η Δημοκρατία, ο ουμανισμός η βία, ο ορθολογισμός, η βαρβαρότητα, το κακό, η μνήμη. Ο χώρος δεν επιτρέπει μια λεπτομερέστερη αναφορά στο έργο του Τοντόροφ. Παραπέμπω στο αυτοβιογραφικό “Ο Εκπατρισμένος”, που συμπεριλαμβάνει όλες τις παραπάνω θεματικές κατηγορίες.iii

Με τον θάνατο του μεγάλου αυτού διανοητή έκλεισε πλέον ο δημιουργικός κύκλος της Εποχής μας.

i. «Les categories du recit litteraire”, Communications, vol. 8, 1966, σ. 125.

ii. «Le structuralisme en linguistique”στο Qu’est-ce que le strucruralisme? Seuil, Paris1968, σ. 35.

iii. Μετάφραση: Οντέτ Βαρών - Βασάρ, εκδόσεις Πόλις, 1999.

Τζίνα Πολίτη, ομότιμη καθηγήτρια του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL