Jenny Judge*
Οι αυτοπροσωπογραφίες ανέκαθεν αντανακλούσαν την εκτίμηση που τρέφουμε για τον εαυτό μας. Κάτι τέτοιο ήταν αληθές στην Αναγέννηση. Ήταν αληθές για το Ρέμπραντ, τα τελευταία έργα του οποίου περιλαμβάνουν πολλές αυτοπροσωπογραφίες. Και είναι αληθές για μας τώρα.
Η τρέχουσα εμμονή με τις selfies αντικατοπτρίζει μια καμπή στην έννοια της αυτοπεποίθησης, αξιοθαύμαστη όσο και επικίνδυνη.
Πλειοδοτώντας για την αθανασία
Στην πρώιμη Αναγέννηση η κοινωνική θέση και το κύρος του καλλιτέχνη υποβλήθηκαν σε αξιοσημείωτες αλλαγές. Καλλιτέχνες και επιστήμονες – γιατί σπανίως υπήρχε διάκριση μεταξύ τους εκείνη την περίοδο – συνιστούσαν την εμπροσθοφυλακή ενός ραγδαία εξελισσόμενου πνεύματος για έρευνα, που έθεσε τα θεμέλια για τη σύγχρονη εποχή.
Δεν αποτελεί έκπληξη, επομένως, ότι από την πρώιμη Αναγέννηση κι έπειτα οι καλλιτέχνες άρχισαν να συναγωνίζονται για μια θέση στο πάνθεον της αθανασίας. Εμφανίστηκαν στο προσκήνιο οι πρώτες βιογραφίες καλλιτεχνών κατά παραγγελία. Οι καλλιτέχνες άρχισαν να υπογράφουν τα έργα τους για πρώτη φορά.
Αλλά η πιο ισχυρή ένδειξη αυτής της διαρκώς ανατροφοδοτούμενης εμμονής με τον εαυτό ήταν με διαφορά η νέα πρακτική της αυτοπροσωπογραφίας – και όταν κάνουμε λόγο για αυτοπροσωπογραφίες, είναι φυσικό να σκεφτούμε το Ρέμπραντ.
Η εμμονή μιας ζωής
Ο Ρέμπραντ αφήνει πίσω του 80 αναπαραστάσεις της εικόνας του, ανάμεσα σε πίνακες, σχέδια και γκραβούρες. Η ενασχόλησή του με την αυτοπροσωπογραφία δεν ήταν κάποιο νεανικό καπρίτσιο ούτε η εμμονή ενός ηλικιωμένου άνδρα: διατρέχει ολόκληρη την καριέρα του.
Ο ακριβής αριθμός των αυτοπροσωπογραφιών του που διασώθηκαν επιβεβαιώνει μια αξιοσημείωτη αυτοπεποίθηση και μια επιθυμία του να μείνει στην ιστορία. Ο Ρέμπραντ ήθελε να τον θυμόμαστε, γιατί ήταν σημαντικός. Και όταν εμείς τραβάμε μία selfie, κάνουμε με τη σειρά μας την ίδια δήλωση – λέμε: «Κοιτάξτε με. Είμαι σημαντικός. Αξίζω αρκετά ώστε να απαθανατιστώ κι εγώ, επίσης». Τότε γιατί κάποιοι εύχονται το iPhone να μη διέθετε ενσωματωμένη κάμερα, έτσι ώστε η δυνατότητα λήψης selfie να μην είχε καν αναδυθεί ως προοπτική;
Η εντιμότητα του Ρέμπραντ
Οι αυτοπροσωπογραφίες του Ρέμπραντ μεταβάλλονται με το πέρασμα των ετών, καθώς παρακολουθεί στενά και αποτυπώνει τα σημάδια που αφήνει ο χρόνος. Οι μεταγενέστερες από αυτές, κυρίως όσες εντάσσονται στην τελευταία περίοδο της ζωής του, είναι καθηλωτικές.
Στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, έχοντας δει τα περισσότερα από τα πιο αγαπημένα του πρόσωπα να πεθαίνουν, ο Ρέμπραντ στάθηκε μπροστά στον καθρέφτη και ζωγράφισε τον εαυτό του. Οι αυτοπροσωπογραφίες του τον απεικονίζουν όχι όπως θα επιθυμούσε ενδεχομένως να είναι, αλλά όπως στ’ αλήθεια ήταν: βαρύς από την ηλικία και μόνος, μέσα στο σκοτάδι που πύκνωνε ολόγυρα.
Ήθελε να τον θυμόμαστε – ως καλλιτέχνη σίγουρα, όμως εξίσου ως άνθρωπο: συντετριμμένο μα αδιαμφισβήτητα περήφανο.
Να γιατί, σύμφωνα με ιστορικούς τέχνης και ερευνητές του έργου του, ο Ρέμπραντ θα μπορούσε να είναι ο «καθένας»: στο πρόσωπό του, που φτάνει ως εμάς αποτυπωμένο από τον ίδιο με κάθε λεπτομέρεια, μπορούμε να διακρίνουμε αναρίθμητες άλλες περσόνες. Τον κοιτάζουμε, όπως μας κοιτάζει κι εκείνος, κι αισθανόμαστε ότι τον καταλαβαίνουμε.
Και η δική μας εντιμότητα;
Τι γίνεται, λοιπόν, με τις selfie φωτογραφίες μας; Θέλουμε κι εμείς να μας βλέπουν όπως στ’ αλήθεια είμαστε; Θέλουμε να καταγράφουμε με τόση ακρίβεια τις ρυτίδες μας να αυξάνονται, τους γοφούς μας να φαρδαίνουν, το δέρμα μας να χαλαρώνει;
Η ματιά μας δεν είναι τόσο διαυγής. Ανησυχούμε για το «καλό μας προφίλ». Καταλαμβανόμαστε από άγχος ότι δείχνουμε πιο εύσαρκοι απ’ όσο επιτρέπεται. Βιαζόμαστε να εξαφανίσουμε από το Facebook τις φωτογραφίες που συνέλαβαν έναν ελαφρύ στραβισμό ή ένα σπασμένο δόντι˙ προσπαθούμε να αποποιηθούμε τις πιο προσωπικές μας ατέλειες. Η φωτογένεια είναι πιο σημαντική από την πίστη μας στην πραγματική μας εικόνα.
Ο Ρέμπραντ, μεταξύ αυτοπροσωπογραφιών, απέδωσε κάποιες πλευρές της φυσιογνωμίας του λάθος – σε ορισμένες απεικονίσεις τα μάτια του είναι μεγαλύτερα απ’ ό,τι σε άλλες, το πρόσωπό του μακρύτερο ή κοντύτερο – όμως πάντοτε έδινε έμφαση στην ασυμμετρία των χαρακτηριστικών του. Στην πραγματικότητα, η ακρίβεια με την οποία αποδίδει τις ρυτίδες στο μέτωπό του και τη βλεφαρόπτωσή του είναι ένα από τα στοιχεία που βοηθούν τους ιστορικούς τέχνης να πιστοποιήσουν την αυθεντικότητα ενός αμφισβητούμενου Ρέμπραντ.
Ήταν σχολαστικός όσον αφορά στη λεπτομερή απεικόνιση των φυσικών του ελαττωμάτων. Όταν κρατάμε το iPhone μας ψηλά στον αέρα για να τραβήξουμε μία selfie – η γωνία λήψης πάντοτε από πάνω, ποτέ από κάτω – δεν επιδεικνύουμε την ίδια σχολαστικότητα.
Αυτοπεποίθηση ή αυτοϊκανοποίηση;
Ο Ρέμπραντ ήταν λεπτομερής – μετά βεβαιότητας˙ αλλά ίσως και να μην ήταν τόσο έντιμος τελικά. Ίσως συναισθηματικοποιούσε την εικόνα του εαυτού του.
Αντί να υποκινείται από μια εσωτερική, πρωτο-Ρομαντική παρόρμηση να εξερευνήσει την ψυχή του μέσω της εικόνας του, ίσως απλώς ανταποκρινόταν στη ζήτηση για «πορτραίτα του καλλιτέχνη από τον ίδιο τον καλλιτέχνη». Ή ίσως ενδιαφερόταν μόνο για την προσεκτική αναπαράσταση της ανθρώπινης μορφής – για τη διερεύνηση της οποίας ήταν ο ίδιος, φυσικά, το πιο πειθήνιο και υπομονετικό μοντέλο. Πιθανότατα δε θα είμαστε ποτέ σίγουροι.
Ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο, ωστόσο: οι εικόνες του προϋπέθεταν φροντίδα, σκέψη, ικανότητα. Απαιτούσαν χρόνο. Ήταν το προϊόν ενός ενδελεχούς βλέμματος με διάρκεια, που το διαδέχτηκε ένα άλλο βλέμμα, κι ένα ακόμη˙ δεν προέκυπταν από μια πρόχειρη, σπασμωδική ματιά. Κι αυτό ακριβώς είναι που μαθαίνουμε από το Ρέμπραντ. Με το Snapchat το πορτραίτο μετατρέπεται σε εικόνα μιας χρήσης. Πατάμε «κλικ», πατάμε «αποστολή» και δεν έχουμε καμιά επιθυμία να κοιτάξουμε ξανά. Θέλουμε να είμαστε στο επίκεντρο της προσοχής – αλλά όχι για πολύ. Σε αντίθεση με τις αυτοπροσωπογραφίες του Ρέμπραντ, οι selfie φωτογραφίες μας δε θα άντεχαν σ’ έναν εξονυχιστικό έλεγχο.
Από την κυριότητα του εαυτού στην απορρόφηση από τον εαυτό
Η αυτοπεποίθηση ως έννοια είναι ανεκτίμητη. Συνιστά το θεμέλιο λίθο του κινήματος για τα ανθρώπινα δικαιώματα: είναι ο αναγκαίος προάγγελος αποκατάστασης και προαγωγής μακροχρόνια φιμωμένων φωνών, κάτι που αποτελεί επίτευγμα του σύγχρονου πολιτισμού μας. Έχει ιδιαίτερη βαρύτητα, απευθυνόμενοι σε μια αδιάφορη κοινωνία, να διακηρύσσουμε: «Είμαστε σημαντικοί». Όμως όσο περισσότερο κοιτάζουμε τα πρόσωπά μας ή τις οθόνες των iPhones μας, τόσο λιγότερο βλέπουμε τον κόσμο γύρω μας.
Δελεαζόμαστε να αποκτήσουμε εμπειρίες με απώτερο σκοπό να τις φωτογραφίσουμε και μετά τις φιλτράρουμε, γιατί το τελευταίο πράγμα που θέλουμε για τις ζωές μας είναι να μοιάζουν συνηθισμένες. Αλλά όταν στεκόμαστε μπροστά σε μια αυτοπροσωπογραφία του Ρέμπραντ συνειδητοποιούμε ότι το να είσαι συνηθισμένος – δηλαδή ανθρώπινος – έχει το μεγαλύτερο και πιο πραγματικό ενδιαφέρον.
Ακόμα και στα τελευταία χρόνια της ζωής του ο Ρέμπραντ συνέχιζε να εξερευνά, να θέτει στον εαυτό του προκλήσεις, να δοκιμάζει τα όρια της τέχνης και των ικανοτήτων του. Όσον αφορά στη σύνθεση των μορφών, στη διερεύνηση των υφών ή στην αναπαράσταση του φωτός ο Ρέμπραντ «ποτέ δεν κατέφυγε σε ετοιμοπαράδοτες λύσεις» - όπως το θέτει ο ιστορικός τέχνης Ernst Van de Wetering. Μπορεί μόνο να φανταστεί κανείς τι θα σκεφτόταν για τα φίλτρα του Instagram, για κάθε περίσταση και όλες τις χρήσεις.
Οι selfies δεν είναι αυτοπροσωπογραφίες
Η αυτοπεποίθηση δεν αποτελεί πρόβλημα. Και οι αυτοπροσωπογραφίες δεν αποτελούν πρόβλημα. Όταν η αυτοπροσωπογραφία μετατρέπεται σε selfie – ασήμαντη, κοινότοπη και τελικά μιας χρήσης - , τότε είναι που οφείλουμε να βαδίζουμε προσεκτικά. Οι selfies απειλούν να μας αποσπάσουν από αυτό που θα έπρεπε να κάνουμε – και αυτό που έκανε ο Ρέμπραντ: να κοιτάζουμε τον εαυτό μας από κοντά, έντιμα, αλλά και με συμπόνια.
Ο Ρέμπραντ μας μαθαίνει να προσέχουμε. Μας μαθαίνει αντί να τραβάμε selfies, να δημιουργούμε αυτοπροσωπογραφίες. Και μαθαίνοντάς μας να κοιτάζουμε ξανά, να διεκδικούμε – και ίσως να κερδίζουμε – έναν νέο τρόπο για να βλέπουμε.
Μετάφραση: Ευαγγελία Κουλιζάκη
*H Jenny Judge είναι ερευνήτρια στον Τομέα Ανθρωπιστικών Επιστημών στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και γράφει για θέματα φιλοσοφίας, τέχνης και τεχνολογίας. Το παρόν κείμενο δημοσιεύτηκε στη βρετανική εφημερίδα The Guardian.
