Ελπίδες και παρωδία αλλαγής στο Ιράν

Επιμέλεια: Γιάννης Χρυσοβέργης

Το νέο ιρανικό Κοινοβούλιο έχει λιγότερους υπερσυντηρητικούς στις τάξεις του. Όμως η εκλογική διαδικασία συγκαλύπτει το πόσο περιορισμένες είναι οι εφικτές κοινωνικές αλλαγές. Συντηρώντας τις ελπίδες της αλλαγής, οι μετριοπαθείς και οι μεταρρυθμιστές που υποστηρίζουν τον πρόεδρο Χασάν Ροχάνι ελπίζουν να επιτύχουν την εξέλιξη, χωρίς ρήξη ενός καθεστώτος που αντλεί τη δύναμή του μάλλον από την εθνική μαγιά παρά από το ισλαμικό τσιμέντο.

Των ειδικών απεσταλμένων μας Shervin Ahmadi και Philippe Descamps*

«Ούτε νικημένοι, ούτε υποταγμένοι!». Στις 11 Φεβρουαρίου του 2016, ένα ανθρώπινο πλήθος συνωθείται γύρω από ένα άσπρο τουρμπάνι. Ο πρόεδρος Χασάν Ροχανί προσέρχεται στην ετήσια πορεία της επετείου της επανάστασης, στη λεωφόρο Αζάντι, μία από τις κύριες οδικές αρτηρίες της Τεχεράνης. Το σύνθημα που το πλήθος φωνάζει ρυθμικά αντανακλά το πώς αντιλαμβάνεται τη συμφωνία για τα πυρηνικά¹ ο «μέσος πολίτης» ή, τουλάχιστον, οι λαϊκές τάξεις που έχουν μείνει πιστές στο καθεστώς και που συμμετέχουν στην πορεία, η οποία μοιάζει περισσότερο με λαϊκή γιορτή, παρά με επαναστατική παρέλαση. Η ευκαιρία να επευφημηθεί από το πλήθος έρχεται στην κατάλληλη στιγμή για τον επικεφαλής των «μετριοπαθών» μετά τις διπλωματικές του επιτυχίες και εν όψει των βουλευτικών εκλογών στις 26 Φεβρουαρίου και στις 29 Απριλίου.

Ο επίσημος Τύπος θα μετρήσει «εκατομμύρια» Ιρανών να συρρέουν στην πλατεία Ελευθερίας. Σίγουρα είναι πολλές εκατοντάδες χιλιάδες. Βρίσκει κανείς την παραδοσιακή προσωπολατρεία, με τα πορτρέτα των δύο ηγετών, του Ρουχολά Χομεϊνί (που πέθανε το 1989) και του διαδόχου του Αλί Χαμενεΐ, ή πλακάτ με συνθήματα κατά του Ισραήλ και των Ηνωμένων Πολιτειών. Όλα αυτά απέχουν πολύ από το προ εικοσαετίας, ακόμα και προ δεκαετίας, κλίμα, όταν οι συνοικιακές επιτροπές οργάνωναν την πορεία εναντίον της «δυτικής αλαζονείας». Πολλοί διαδηλωτές έχουν έρθει οικογενειακώς. Οι πιο νέοι φορούν τρίχρωμα καπέλα ή έχουν ζωγραφισμένα τα χρώματα της σημαίας στα μάγουλά τους. Στα μεγάφωνα και τα πλακάτ οι ισλαμικές μεγαλοστομίες είναι η εξαίρεση, ενώ όλοι γιορτάζουν το μεγαλείο του Ιράν. Ουδείς μπορεί να αμφισβητήσει την «επιστροφή» του στη διεθνή σκηνή. Όχι μόνο διότι η χώρα που άλλοτε ανήκε στον «άξονα του κακού» διαπραγματεύεται με τους πιο μεγάλους, αλλά επίσης διότι -σαν ένας καθυστερημένος απόηχος της επανάστασης- οι Λιβανέζοι, Ιρακινοί, Σύροι και Υεμενίτες σύμμαχοί της σημειώνουν επιτυχίες σε μια περιφερειακή σύγκρουση που κανείς δεν την αποκαλεί με το όνομά της.

«Βλέπετε; Πληρώνουν» μας λέει μια γυναίκα, γύρω στα σαράντα, μπροστά σ’ έναν πάγκο. «Μην πείτε ότι διανέμουμε δωρεάν φαγητό για να έρθουν οι άνθρωποι!». Η δήλωση δεν επιδέχεται αμφισβήτηση, αλλά τη συνοδεύει ένα χαμόγελο· και τα ψητά παντζάρια είναι υπέροχα... Το κλίμα παραμένει γιορτινό. Στις εξέδρες τούς κωμικούς διαδέχονται οι τραγουδιστές. Έπειτα από ένα θέαμα λαϊκών χορών έρχεται η «ατραξιόν» των Φρουρών της Επανάστασης, που αναπαριστούν τη σύλληψη των Αμερικανών πεζοναυτών, οι οποίοι είχαν χαθεί στον Κόλπο στις 12 του περασμένου Ιανουαρίου. Σύντομα επιστρέφουμε στους μίμους και στα πατριωτικά τραγούδια, πριν ανακαλύψουμε το περίπτερο του... Χρηματιστηρίου, που γειτονεύει με αυτό του Οργανισμού Αποκρατικοποιήσεων! Μονίμως ακούγεται ο ήχος των φωτογραφικών μηχανών! Οι ελάχιστοι ξένοι δέχονται καταιγισμό καλωσορισμάτων και αιτημάτων για selfies. Στο βάθος φαίνεται ένας πύραυλος τοποθετημένος στο πεζοδρόμιο. Ακριβώς μπροστά του, τρεις νεαροί ομοφυλόφιλοι διακηρύσσουν άφοβα τον σεξουαλικό τους προσανατολισμό,² ενώ η παρουσία των δυνάμεων της τάξης είναι διακριτική. Στην είσοδο της πλατείας, όπου επιδεικνύονται ένας πύραυλος (για μη στρατιωτική χρήση) και ένα μη επανδρωμένο αεροσκάφος (στρατιωτικό), μια ευρωπαϊκά ντυμένη γυναίκα γύρω στα τριάντα συνοψίζει αυτό το πρωινό: «Όταν έχουμε εσωτερικά προβλήματα, είναι σημαντικό να δείχνουμε ενωμένοι προς το εξωτερικό».

«Ένα εκατομμύριο στον δρόμο μπορεί, αλλά πενήντα εκατομμύρια είναι εναντίον!» Η Σαζίντα Λ.³ και ο σύζυγός της Νασίμ Λ. δεν συμμετέχουν στη γιορτή της επανάστασης. Ακτιβιστές της λαϊκής Αριστεράς, συμμετείχαν ενεργά στην ανατροπή του παλιού καθεστώτος το 1979, πριν βρεθούν στα μπουντρούμια της ισλαμικής δημοκρατίας από το 1983 ώς το 1990. Ανάμεσα σε δυο ποτήρια κρασί -το οποίο παράγουν πολλές οικογένειες στο σπίτι τους για να παρακάμψουν την απαγόρευση χρήσης του αλκοόλ-, ο Νασίμ Λ. περιγράφει το δίλημμα των αριστερών την παραμονή των εκλογών: «Υπερασπίζομαι μια μορφή οικοσοσιαλισμού που θα συνδυάζει τη βιώσιμη ανάπτυξη και την κοινωνική δικαιοσύνη. Αλλά εμείς, οι προοδευτικοί, δεν έχουμε άλλη επιλογή σήμερα από το να δώσουμε προτεραιότητα αποκλειστικά στο θέμα των ελευθεριών, ψηφίζοντας τους λιγότερο συντηρητικούς, οι οποίοι προσπαθούν να μειώσουν τις εξουσίες του ηγέτη» (βλ. το διάγραμμα των θεσμών).

«Δεν παραγνωρίζουμε το ότι κάποιοι μεταρρυθμιστές προτείνουν οικονομικές πολιτικές πολύ πιο φιλελεύθερες, ούτε το ότι δεν υπάρχει μεγάλη διαφορά στα κοινωνικά προγράμματα των υποψηφίων», προσθέτει η Σαζίντα Λ. «Όμως το πιο σημαντικό είναι να αναπνεύσουμε λιγάκι, να βάλουμε τις βάσεις για μια πραγματική Δημοκρατία, να προσπαθήσουμε να ξαναστήσουμε συνδικάτα και οργανώσεις. Είναι γεγονός ότι το καθεστώς έχει χάσει το μεγαλύτερο μέρος της λαϊκής του βάσης. Επίσης είδαμε και το 'πράσινο κίνημα'⁴να καταλαγιάζει πολύ γρήγορα, προφανώς εξαιτίας της καταστολής, αλλά και επειδή εξέφραζε μονάχα τα μεσαία αστικά στρώματα. Οι νέοι δεν είναι έτοιμοι να κάνουν μια νέα επανάσταση». Σε κοινωνικό επίπεδο, εναποθέτει κάποιες ελπίδες στη «συμμετοχική» προσέγγιση του προέδρου Ροχανί, που εξελέγη το 2013: «Μια φίλη έχει ανάγκη από ένα πανάκριβο φάρμακο κατά του καρκίνου. Μπορεί να κάνει θεραπεία χάρη στο Ροχανί, που διευκόλυνε τις εισαγωγές και αύξησε τη συμμετοχή της κοινωνικής ασφάλισης στο κόστος των φαρμάκων».

Σε μια χώρα στην οποία η έκφραση της κριτικής σκέψης είναι μέρος ενός «κρυφτού» με τις αρχές, οι προοδευτικοί ακτιβιστές θα μας βοηθήσουν να ξεχωρίσουμε τις πραγματικές αλλαγές από τις παρωδίες αλλαγών, φωτίζοντας κάποιες πτυχές του Ιράν για τις οποίες σπανίως γίνεται λόγος. Πολλοί από τους ανθρώπους με τους οποίους μιλήσαμε πριν από τις εκλογές ακόμα και σε άτυπες συναντήσεις χρησιμοποίησαν μια χαρακτηριστική έκφραση: «Μας προσφέρουν την επιλογή ανάμεσα στο κακό και το χειρότερο».

Ο Πούγια Τ. θα συνοδέψει τον γιο του που θα ψηφίσει για πρώτη φορά (και για τους «κακούς»), αλλά ο ίδιος δεν μπορεί να συμβιβαστεί και να ρίξει το ψηφοδέλτιο στην κάλπη: «Υπερσυντηρητικοί, μετριοπαθείς, μεταρρυθμιστές: Οι ετικέτες δεν λένε και πολλά πράγματα. Όλοι ήταν στην εξουσία στη δεκαετία του 1980 και έχουν τα χέρια τους λερωμένα». Οι ακτιβιστές της Αριστεράς, που εξοντώθηκε από την καταστολή, δεν μπορούν να ξεχάσουν τα χρόνια που τους έκλεψαν ή τις σφαγές στις φυλακές το 1988 με χιλιάδες θύματα.⁵ Ο τωρινός ανώτατος ηγέτης ήταν τότε πρόεδρος, ο μεταρρυθμιστής υποψήφιος του 2009 Μιρ Χοσεΐν Μουσαβί ήταν πρωθυπουργός και ο Αλί Χασεμί Ραφσαντζανί ήταν διοικητής των ενόπλων δυνάμεων... Από το πέρασμά του από την προεδρία (1989 - 1997) και μετά, ο τελευταίος εμφανίζεται ως «πραγματιστής», πρωταθλητής της ελευθερίας του επιχειρείν. Το ξεφούσκωμα της ιδεολογίας της «παγκόσμιας ισλαμικής επανάστασης» έδωσε ώθηση στη διάδοση μεταξύ των ελίτ μιας νεοφιλελεύθερης πρόσληψης του κόσμου, η οποία απεικονίζεται στην πλειονότητα των επιτρεπόμενων εκδόσεων. Παρά τα 82 του χρόνια και του προκλητικού του πλουτισμού ή της υπόθεσης διαφθοράς που οδήγησε τον γιο του στη φυλακή, ο Ραφσαντζανί παραμένει καθοριστική φυσιογνωμία της πολιτικής ζωής. Στο στρατόπεδο των «μετριοπαθών» σήμερα, συμμάχησε με τον Ροχανί και πέτυχε την υποστήριξη των μεταρρυθμιστών, που υποστηρίζουν τον πρώην πρόεδρο Μοχαμάντ Χαταμί (στην εξουσία από το 1997 ώς το 2005).

Όπως πολλοί από αυτούς που θεωρούν πως ανήκουν στη «χαμένη γενιά», αυτούς που γεννήθηκαν στη δεκαετία του 1970, ο Πούγια Τ. παρατηρεί τις αντιφάσεις της πατρίδας του και της πρωτεύουσάς της με μια προσέγγιση άλλοτε θλιμμένη, άλλοτε περιπαιχτική, ένα μείγμα αγάπης και ειρωνείας. Η μητρόπολη με τα περισσότερα από δεκατρία εκατομμύρια κατοίκους είναι παραμορφωμένη από εκατοντάδες χιλιόμετρα αυτοκινητοδρόμων μονίμως μποτιλιαρισμένων. Η ατμοσφαιρική ρύπανση κρύβει ένα υπέροχο θέαμα βουνών στο βάθος. Αποφεύγοντας τα εμπόδια στο πεζοδρόμιο, ο Πούγια μετράει τους ουρανοξύστες, οι οποίοι έχουν χτιστεί χάρη στην καλή θέληση μιας κεντρικής τράπεζας, που ανταμείβει γενναιόδωρα τις καταθέσεις, χωρίς να ενδιαφέρεται για την προέλευση του χρήματος. Αποτέλεσμα: Ένας υπερτροφικός εγχώριος τραπεζικός τομέας σε πείσμα των διεθνών κυρώσεων, ένας καλπάζων πληθωρισμός (γύρω στο 15% το 2015) και μια φούσκα ακινήτων που έσκασε. Η παράλληλη οικονομία ευημερεί και η απουσία φορολογίας επί της περιουσίας ή επί των εισοδημάτων από χρηματοπιστωτικές δραστηριότητες ενισχύει τη γρήγορη αύξηση των ανισοτήτων. Οι τιμές των διαμερισμάτων είναι ενδεικτικές: 7.000 ευρώ το τετραγωνικό μέτρο στις ήπιου κλίματος και σε υψόμετρο ευρισκόμενες βόρειες συνοικίες, μόλις μερικές εκατοντάδες ευρώ στις νότιες συνοικίες δίπλα στην έρημο. Όλα αγοράζονται: με 4.500 ευρώ ένας φοιτητής γίνεται δεκτός στο πανεπιστήμιο χωρίς να έχει περάσει τις εισαγωγικές εξετάσεις· για την αποφυγή της στρατιωτικής θητείας, που διαρκεί δεκαοκτώ μήνες, το κόστος είναι 3.500 ευρώ για τον απόφοιτο λυκείου, 8.500 ευρώ για τον γιατρό.⁶ Και πάντα βρίσκονται λύσεις που να μην προσκρούουν στις θρησκευτικές επιταγές: έτσι, τα δάνεια βαφτίστηκαν «διευκολύνσεις», ενώ η τοκογλυφία, που απαγορεύτηκε το 1983, συνεχιζόταν απρόσκοπτα έως ότου γενικεύθηκε στη δεκαετία του 2000, με την ονομασία «προβλεπόμενο κέρδος».⁷

Δεδομένου ότι ο πραγματικός πολιτικός ακτιβισμός είναι ανέφικτος, πολλοί άνθρωποι δραστηριοποιούνται σε κοινωνικές συλλογικότητες. Η προεδρία του Χαταμί επέτρεψε τη δημιουργία πολλών ΜΚΟ. Οι οργανώσεις αυτές επανεμφανίζονται μετά από μια δύσκολη περίοδο στη διάρκεια της προεδρίας του Μαχμούντ Αχμαντινεζάντ (2005 - 2013). Η Αζαντέχ Ζ. μας συνοδεύει στην επίσκεψη ενός κέντρου στις πιο φτωχές νότιες συνοικίες της πόλης: ένα κέντρο αλληλοβοήθειας όπου διδάσκεται ράψιμο, διαχείριση των χρημάτων και του σπιτιού. Μια ομάδα υποστήριξης μας υποδέχεται χωρίς δισταγμούς. Υπό την καθοδήγηση ενός ψυχολόγου αναζητούνται λύσεις σε προβλήματα του ζευγαριού, των σχέσεων στον χώρο εργασίας ή στην οικογένεια. Το πιο εντυπωσιακό είναι η απουσία κάθε θρησκευτικής αναφοράς. Όλος ο κόσμος ζει με το ισλαμιστικό θεσμικό πλαίσιο, αλλά ελάχιστοι είναι αυτοί που το εγκολπώνονται ως πολιτική ιδεολογία. Η πίστη επιστρέφει στη σφαίρα της προσωπικής εσωτερικής υπόθεσης. Και μολονότι η υποχώρηση του συλλογικού έχει ενισχύσει την αναδίπλωση στο άτομο, υπάρχουν πολλές δράσεις που μαρτυρούν την επιστροφή της αλληλεγγύης, όπως αυτή η οργάνωση που δραστηριοποιείται σε μια περιφερειακή πόλη και βοηθάει στην προσχολική αγωγή των παιδιών αφγανικής καταγωγής για τη διευκόλυνση της κοινωνικής τους ένταξης.

Πολλές οργανώσεις παρέχουν βοήθεια σε άτομα με εξάρτηση από τα ναρκωτικά ή στους συγγενείς τους. Σε αυτήν που επισκεπτόμαστε, παρέχεται βοήθεια σε είκοσι οικογένειες σε συνεργασία με τις ιατρικές υπηρεσίες, που παρακολουθούν την πρόοδο της αποτοξίνωσης. Η Φαριντέχ Ντ., η υπεύθυνη, έχει παντρευτεί έναν τοξικομανή. «Τώρα νιώθω χρήσιμη. Έχω δώσει νόημα στη ζωή μου». Και πάλι κανείς δεν κάνει λόγο για τη θρησκεία. «Δραστηριοποιούμαστε από ανθρωπισμό, όχι από καθήκον».

«Η κατανάλωση ναρκωτικών είναι μαζική» παρατηρεί ο Νάσερ Φακούχι, ανθρωπολόγος στο Πανεπιστήμιο της Τεχεράνης. «Το φαινόμενο είναι συγκρίσιμο με την κατανάλωση αλκοόλ στη Σοβιετική Ένωση. Τονωτικές ή ηρεμιστικές, οι ψυχοτρόπες ουσίες επιτρέπουν την απόδραση και, σε τελική ανάλυση, να αποδεχθεί κάποιος την κατάστασή του». Περίπου τρεις χιλιάδες θάνατοι τον χρόνο συνδέονται με τις ψυχοτρόπες ουσίες,⁸ ενώ, σύμφωνα με έναν εκπρόσωπο του Οικονομικού και Κοινωνικού Συμβουλίου των Ηνωμένων Εθνών, μόνο στο Ιράν λαμβάνει χώρα το 74% των παγκοσμίων κατασχέσεων οπίου και το 25% των κατασχέσεων ηρωίνης και μορφίνης.⁹ Τα μήκους δύο χιλιάδων χιλιομέτρων κοινά σύνορα με το Αφγανιστάν, τον μεγαλύτερο παραγωγό παπαρούνας, διευκολύνουν τα μέγιστα τις εισαγωγές και τη διέλευση. Αλλά το Ιράν είναι πλέον ένας μεγάλος παραγωγός χημικών ψυχοτρόπων ουσιών, όπως το «κρίσταλ», μια παραλλαγή της μεθαμφεταμίνης. Ο αγώνας ενάντια στη διακίνηση των ναρκωτικών δικαιολογεί, στα μάτια των αρχών, τη βάρβαρη καταστολή. Η πλειονότητα των 977 θανατοποινιτών που εκτελέστηκαν το 2015 -ένα ρεκόρ από το 1989- καταδικάστηκαν για παραβάσεις της νομοθεσίας περί ναρκωτικών. Και χιλιάδες κρατούμενοι, κάποιοι από τους οποίους ήταν ανήλικοι την εποχή της σύλληψής τους, περιμένουν την εκτέλεσή τους με απαγχονισμό.¹⁰

Συνταξιούχος υδραυλικός, ο Σύριους Φ. είναι πρόεδρος μιας οργάνωσης συνοικίας, στη νότια Τεχεράνη πάντα. Παρατηρεί την κοινωνική υποβάθμιση και τις συνέπειές της: «Αυτή η συνοικία, παραδοσιακά εργατική, έχει κατακλυστεί από τις στρατιές των ανέργων της βιομηχανίας και κατόπιν από αυτές των ανέργων του κατασκευαστικού τομέα, μετά το σκάσιμο της φούσκας. Η παράλληλη οικονομία αναπτύσσεται ραγδαία, καθώς και το λαθρεμπόριο, ιδίως η πώληση ναρκωτικών στις πλατείες». Μοναδικό θετικό σημάδι κατά τη γνώμη του είναι η εμφάνιση κινημάτων διαμαρτυρίας και μισθολογικών διεκδικήσεων: εργάτες της πετρελαϊκής βιομηχανίας, εκπαιδευτικοί, νοσοκόμοι. Όμως δεν βλέπει σύγκλιση των αγώνων, που έχουν πάντα ως ορίζοντα την επιλογή ανάμεσα «στο κακό και το χειρότερο».

Προερχόμενη από φτωχή οικογένεια, χήρα ενός γνωστού συνδικαλιστή της δεκαετίας του 1970, η Ζορέχ Β. βλέπει τα πράγματα από άλλη οπτική, παίρνοντας μια απόσταση: «Πριν από τριάντα χρόνια, ήμουν η μόνη στην οικογένειά μου που δεν ήμουν θρησκευόμενη, που ήξερα ανάγνωση και γραφή. Τα παιδιά μου, οι ανιψιοί και οι ανιψιές μου είναι όλοι τους πτυχιούχοι πανεπιστημίου, μπορούν να σκεφτούν μόνοι τους. Το επίπεδο ζωής βελτιώθηκε, η γεννητικότητα μειώθηκε στο ένα τρίτο, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να ταξιδέψουν. Μπορεί να επικρίνουμε την προτεραιότητα που δίνεται στην ελεύθερη επιλογή του καταναλωτή, την απουσία μιας προοπτικής ενεργών πολιτών και ισότητας. Όμως η κατάσταση έχει καλυτερεύσει και οι άνθρωποι φοβούνται κάθε μέρα και λιγότερο να πουν αυτό που σκέφτονται». Μεταξύ των παλιών προοδευτικών ακτιβιστών, ο διάλογος σχετικά με τα κεκτημένα της επανάστασης είναι έντονος, στον βαθμό που οι κοινωνικές κατακτήσεις στην υγεία, την εκπαίδευση και την κατοικία έχουν περικοπεί δραστικά έκτοτε. Παρά τα όσα έχει υποστεί η Σαντίζα, παραδέχεται ότι «μπορεί να τον βρίζουμε σήμερα, όμως ο ιμάμης Χομεϊνί θα έχει τη θέση του στην Ιστορία», κυρίως διότι αντιστάθηκε στην Αμερική και στον Σαντάμ.¹¹

Στις πλούσιες συνοικίες της Τεχεράνης συναντούμε έναν πολιτικό λόγο όχι και τόσο αποστασιοποιημένο. Σε μια βραδιά, σε σπίτι της μεγαλοαστικής τάξης, που στέλνει τα παιδιά της να σπουδάσουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, τα παραδοσιακά ιρανικά πιάτα συνοδεύονται από ουίσκι ή βότκα. Οι επιχειρηματίες περιμένουν πολλά από την πολιτική φιλελευθεροποίηση και εκτιμούν τον πρόεδρο Ροχανί, την «επιδεξιότητά του», την «ικανότητά του να συνυπάρχει με τον κρατικό μηχανισμό που ελέγχει ο ηγέτης». Εντούτοις , ο φιλοδυτικός λόγος σε τίποτα δεν αντιφάσκει με την προάσπιση της εθνικής κυριαρχίας, ιδίως όταν πρόκειται για τον ανταγωνισμό με τη Σαουδική Αραβία.

Η προεκλογική εκστρατεία είναι σύντομη, πολύ σύντομη. Στα όρη Ζάγκρος,¹² παίρνει τη μορφή ενός Γύρου της Γαλλίας. Το Συμβούλιο των Φρουρών του Συντάγματος ανακοινώνει τον οριστικό κατάλογο των υποψηφίων βουλευτών οκτώ μέρες πριν από τις εκλογές. Οι μισοί από τους 12.000 αρχικούς υποψήφιους απορρίφθηκαν και, μετά τις παραιτήσεις, απομένουν λίγοι παραπάνω από 5.000 για... 290 έδρες στη Συμβουλευτική Εθνοσυνέλευση. Το τελευταίο χωριό, με μια χούφτα κατοίκους, βλέπει να παρελαύνουν καραβάνια υποστηρικτών. Ένα αυτοκίνητο καλυμμένο με αφίσες ανοίγει την παρέλαση, ακολουθούμενο από τον υποψήφιο, που σφίγγει το χέρι των περαστικών, και από δεκάδες άλλα αυτοκίνητα που θορυβούν με τις κόρνες τους, σε ένα λιτό τοπίο ανάμεσα σε δυο σωρούς από χιόνι. Οι αφίσες καταλαμβάνουν και τον τελευταίο στύλο, ενώ πολλά υπαίθρια καταστήματα μετατρέπονται σε εκλογικά κέντρα. Οι άνθρωποι περνούν να πιουν τσάι και να σχολιάσουν την επικαιρότητα, μια κουβέντα μεταξύ ανδρών... Όσο περιορισμένη κι αν είναι η προεκλογική εκστρατεία, ήταν αδιανόητη σε αυτά εδώ τα μέρη πριν από είκοσι χρόνια. Οι δρόμοι δεν υπήρχαν, το ηλεκτρικό δεν έφθανε ώς εδώ. Το φυσικό αέριο έφθασε μόλις πριν από τέσσερα χρόνια, ενώ η θερμοκρασία πέφτει συχνά κάτω από τους -15° βαθμούς τον χειμώνα. Ο εκσυγχρονισμός έφτασε απότομα, προκαλώντας αναταραχή στην περιοχή των Λορ, μιας εθνότητας σε μεγάλο βαθμό νομαδικής ακόμα. Στα ορεινά λιβάδια που έστηναν τις σκηνές τους, τώρα χτίζονται χωριά από μπετόν. Στο μεταξύ, το Ιράν έχει γίνει μια χώρα κυρίως αστική, καθώς οι πόλεις είδαν τον πληθυσμό τους να τριπλασιάζεται από την επανάσταση και μετά.

Το καθεστώς προσαρμόζεται, επενδύει στον κορεσμό αντί για την απαγόρευση. Αυτό ήταν ήδη προφανές στον χώρο των ΜΜΕ, με την ανάπτυξη πλήθους τηλεοπτικών καναλιών εθνικής εμβέλειας και άλλων που εκπέμπουν από το εξωτερικό.¹³ Ελεγχόμενα από ανθρώπους κοντινούς στην εξουσία, βασίζονται στην ψυχαγωγία για να προσελκύσουν την προσοχή και να αποπροσανατολίσουν την κοινή γνώμη. Σε πολιτικά θέματα και δεδομένης της απουσίας πραγματικά δομημένων κομμάτων, δεν υπάρχει πραγματικός διάλογος επί των προγραμμάτων, αλλά ο εκλογέας κατακλύζεται από την προσφορά. Για παράδειγμα, στην Τεχεράνη, όπου 1.200 υποψήφιοι διεκδικούν τριάντα μόνο έδρες. Στα εκλογικά τμήματα, που λειτουργούν κατά κανόνα σε σχολεία ή σε τζαμιά, παραδίδεται στον εκλογέα ένας πίνακας με τριάντα τετραγωνάκια, όπου πρέπει να γράψει, χωρίς λάθη, τριάντα ονόματα και άλλους τριάντα αριθμούς. Δεν υπάρχει παραβάν και ο καθένας πρέπει να συμβουλευτεί, όπως μπορεί, τον επίσημο κατάλογο όπου παρατίθενται, με αλφαβητική σειρά, τα ονόματα εκατοντάδων υποψηφίων. Πρακτικά πρόκειται για καθήκον ανέφικτο. Οι δύο μεγάλες τάσεις επομένως διακινούν τους καταλόγους των δικών τους υποψηφίων με τα μέσα που αυτές διαθέτουν. Οι πιο προνοητικοί έχουν φέρει μαζί το ψηφοδέλτιό τους. Οι υπόλοιποι παίρνουν τηλέφωνα ή ρωτούν τον γείτονά τους. Δεν ήταν δύσκολο να καταλάβουμε πως το εκλογικό τμήμα που επισκεφτήκαμε ψήφιζε με μεγάλη πλειοψηφία υπέρ της «λίστας της ελπίδας», με επικεφαλής τον Μοχαμάντ Ρεζά Αρέφ, που κατόρθωσε να εκλέξει τριάντα υποψήφιούς της. Παρά τον έλεγχο της πρόσβασης στο Διαδίκτυο, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, τα οποία χρησιμοποιούν εκατομμύρια Ιρανών, κινητοποίησαν τους εκλογείς στην πρωτεύουσα. Στο Instagram (Σ.τ.Μ.: αποστολή φωτογραφιών και βίντεο) και το Telegram (Σ.τ.Μ.: υπηρεσία μηνυμάτων όπως το viber, to whatsapp κ.λπ.), η φωτογραφία που διακινήθηκε περισσότερο στις 26 Φεβρουαρίου απεικόνιζε ένα δάχτυλο σημαδεμένο με ανεξίτηλη μελάνη,¹⁴ τυλιγμένο με έναν επίδεσμο και με την ακόλουθη λεζάντα: «Ψηφίζω, ελπίζοντας να μην πληγωθώ όπως την περασμένη φορά».

Ο δεύτερος γύρος, της 29ης Απριλίου, έδωσε την τελική φυσιογνωμία του Κοινοβουλίου. Οι μετριοπαθείς κατέγραψαν κάποιες επιτυχίες, καθώς πολλοί επιφανείς υπερσυντηρητικοί τέθηκαν εκτός μάχης, όπως ο πρόεδρος της Συνέλευσης των Ειδικών, ο Αγιατολάχ Μοχαμάντ Γιαζντί. Το εκλεγόμενο αυτό θεσμικό όργανο, ταυτόχρονα με την Κάτω Βουλή, με οκταετή θητεία, μπορεί να κληθεί να παίξει έναν σημαντικό ρόλο, καθόσον είναι αρμοδιότητά του να εκλέξει τον μελλοντικό ανώτατο ηγέτη σε περίπτωση παραίτησης, ανάκλησης ή θανάτου του σημερινού, που είναι 76 ετών και έχει εξασθενημένη υγεία. Όμως το σημάδι αυτό δεν σημαίνει τη νίκη του ενός στρατοπέδου επί του άλλου, καθώς και τα δύο έχουν ίση εκπροσώπηση, ενώ οι περισσότεροι μεταρρυθμιστές αποκλείστηκαν από την εκλογική διαδικασία. Η εξουσία μπορεί να επαίρεται ότι κατόρθωσε να προκαλέσει τόσο το ενδιαφέρον όσο και τη συμμετοχή των εκλογέων. Οι πόλεις ψήφισαν υπέρ της αλλαγής, όχι όμως και οι φτωχότερες περιοχές και πολλοί από τους εκλεγμένους, που σήμερα δηλώνουν μετριοπαθείς, θεωρούνταν για πολλά χρόνια συντηρητικοί. Άλλωστε, οι θεσμοί δίνουν αρκετή εξουσία στους μουλάδες, ώστε αυτοί να καθορίσουν τις επιλογές σε ό,τι αφορά τις εξωτερικές υποθέσεις, την πολιτική και την οικονομία. Ο πρόεδρος Αχμαντινεζάντ έγινε δημοφιλής διότι διένειμε επιδόματα στους φτωχούς και έχτισε «ένα εκατομμύριο» κατοικίες για τους άστεγους. Παράλληλα, οργάνωσε την ιδιωτικοποίηση σημαντικού μέρους του δημόσιου τομέα, προς όφελος ιδρυμάτων και άλλων δομών, ελεγχόμενων από τους Φρουρούς της Επανάστασης.

Ενισχυμένη από τις κάλπες, η θέση των «μετριοπαθών» θα τεθεί σύντομα σε δοκιμασία αν η συμφωνία για τα πυρηνικά αργήσει να αποδώσει καρπούς στην καθημερινή ζωή. Είναι γεγονός ότι η χώρα άρχισε να ανακτά ένα μέρος από τα περιουσιακά της στοιχεία που ήταν παγωμένα και αυξήθηκαν οι εξαγωγές του πετρελαίου. Αλλά τα σχέδια για συμβόλαια με ευρωπαϊκούς ομίλους (Airbus, Peugeot, Renault, Siemens κ.λπ.) προσκρούουν στις ενστάσεις των ευρωπαϊκών τραπεζών, οι οποίες φοβούνται μην τυχόν και πέσουν στα δίχτυα της αμερικανικής Δικαιοσύνης. Γιατί η άρση των διεθνών κυρώσεων δεν περιλαμβάνει και τα περιοριστικά μέτρα που πήραν μονομερώς οι Ηνωμένες Πολιτείες από το 1980 και τα οποία έχουν πάντα την ενεργό υποστήριξη του Κογκρέσου. Ο πρόεδρος Μπάρακ Ομπάμα έχει διαβεβαιώσει ότι η χώρα του «θα εκπληρώσει το μερίδιο που της αναλογεί» από τη συμφωνία. Αλλά ο υφυπουργός Εξωτερικών Τόμας Σάνον, μολονότι αποδέχτηκε «να αποσαφηνίσει»¹⁵ τους όρους που διέπουν τις διεθνείς μεταφορές κεφαλαίων για τη διευκόλυνση των συναλλαγών, έσπευσε να διευκρινίσει πως αυτό δεν σήμαινε την πρόσβαση του Ιράν στο αμερικανικό χρηματοοικονομικό σύστημα.

Οι διπλωματικές διαπραγματεύσεις απέχουν πολύ από την ολοκλήρωσή τους και η Τεχεράνη βλέπει να παρελαύνουν οι δυτικοί επενδυτές, συμπεριλαμβανομένης της αμερικανικής Boeing. Το οικονομικό άνοιγμα δεν είναι χωρίς κινδύνους για έναν παραγωγικό ιστό, ο οποίος δημιουργήθηκε στο πλαίσιο του εμπάργκο, και είχε επιτρέψει στο Ιράν να μειώσει την εξάρτησή του από το πετρέλαιο (περίπου 25% των εσόδων του προϋπολογισμού). Στο παλάτι των Σαράντα Στηλών του Ισπαχάν, σύμβολο της ακμής της Μεγάλης Περσίας, το ατελείωτο παιχνίδι των καθρεπτών επιβάλλει να είναι κανείς επιφυλακτικός για τα επιφαινόμενα. Παρά την κοινωνική ρητορεία και την ισλαμιστική ιδεολογία, το Ιράν εντάσσεται στην πορεία του κόσμου και στις αναταραχές της σύγχρονης εποχής, με μια ενισχυμένη διάθεση για τη συγκάλυψη των προβλημάτων του.

* Ο Shervin Ahmadi είναι υπεύθυνος της έκδοσης της "Le Monde diplomatique" στη φαρσί και ο Philippe Descamps είναι αρχισυντάκτης της «Le Monde diplomatique».

¹Βλ. «Un accord qui ouvre le champ des possibles en Iran», «Le Monde diplomatique», Μάιος 2015.

² Η νομοθεσία επιτρέπει την αλλαγή φύλου, όμως η ομοφυλοφιλία τιμωρείται με την ποινή του θανάτου και στο παρελθόν έχει χρησιμοποιηθεί ως πρόσχημα για την εκτέλεση αντιφρονούντων.

³ Για να μπορέσουν οι συνομιλητές μας να εκφραστούν ελεύθερα, τους εξασφαλίσαμε την απόλυτη ανωνυμία. Όλα τα ονόματα είναι αλλαγμένα.

⁴ Το κίνημα που αμφισβήτησε την επανεκλογή του Μαχμούντ Αχμαντινεζάντ το 2009.

⁵ Ο φετβάς (Σ.τ.Μ.: ιερή εντολή) του Αγιατολάχ Χομεϊνί είχε κύριο στόχο τούς μουτζαχεντίν του λαού, οι ηγέτες των οποίων είχαν συμμαχήσει με το Ιράκ, όμως εκτελέστηκαν επίσης και πολλοί ακτιβιστές της λαϊκής Αριστεράς. Βλ. Geoffrey Robertson, «The Massacre of Political Prisoners in Iran», 1988, Abdorahman Borumand Foundation, Λονδίνο, 2011.

⁶ Μολονότι είναι δύσκολο να αξιολογήσει κανείς τις ταρίφες, δεδομένης της σημασίας της παράλληλης οικονομίας, ο μέσος μηνιαίος μισθός είναι περίπου 300 ευρώ.

⁷ Ramine Motamed - Nejad, «Monnaie et illégalisme. Genèse des protestations monétaires en Iran (1979 - 2013)», Revue de la régulation No 18, Παρίσι, φθινόπωρο 2015.

⁸ «Rapport mondial sur les drogues», Office des Nations Unies contre la drogue et le crime (ONUDC), Βιέννη, 2014.

⁹ Conseil économique et social des Nations Unies, Γενεύη - Νέα Υόρκη, σύνοδος της 8ης Απριλίου 2015.

¹⁰ «La peine de mort dans le monde», έκθεση του έτους 2015, Διεθνής Αμνηστία.

¹¹ Τον Σεπτέμβριο του 1980, ο Ιρακινός πρόεδρος αποφάσισε να επιτεθεί στο Ιράν, το οποίο θεωρούσε εξασθενημένο από την επανάσταση του 1979. Ο πόλεμος διήρκεσε οκτώ χρόνια και προκάλεσε, πιθανότατα, τον θάνατο περισσότερων από ένα εκατομμύριο ανθρώπων.

¹² (Σ.τ.Μ.) Οροσειρά μήκους 1.500 χλμ. και πλάτους 240 χλμ. Αρχίζει από τη Νοτιοανατολική Τουρκία και καταλήγει στα στενά του Ορμούζ, στον Περσικό Κόλπο. Η υψηλότερη κορυφή της έχει υψόμετρο 4.469 μέτρα. Χονδρικά αντιστοιχεί στα δυτικά σύνορα του Ιράν.

¹³Βλ. «Le pouvoir iranien perd la main sur les médias», «Le Monde diplomatique», Ιούλιος 2011.

¹⁴ (Σ.τ.Μ.) Στο Ιράν, όπως και σε πολλές χώρες του Τρίτου Κόσμου, οι εκλογείς αφήνουν στο εκλογικό τμήμα δείγμα δακτυλικού αποτυπώματος που αφενός, πιστοποιεί χωρίς αμφισβήτηση την ταυτότητά τους, αφετέρου η ανεξίτηλη μελάνη δεν επιτρέπει στον εκλογέα να ψηφίσει σε άλλο εκλογικό τμήμα με άλλη ταυτότητα.

¹⁵ Agence France Presse, 5 Απριλίου 2016.

ΕΝΘΕΤΟ 1

Προς μια συμφιλίωση;

Ένα από τα κλειδιά των εκλογών της 26ης Φεβρουαρίου και της 29ης Απριλίου είναι η αποχή. Αφήνοντας να διαφανεί η πιθανότητα αλλαγής, η εξουσία ήλπιζε να κινητοποιήσει τους εκλογείς και να αποδείξει ότι το «πράσινο κίνημα» του 2009 ήταν παρελθόν. Με επίσημη συμμετοχή 62% στον πρώτο γύρο, ποσοστό που ωστόσο είναι ελαφρώς χαμηλότερο από αυτό του 2012, ο στόχος επιτεύχθηκε, μας διαβεβαιώνει ο πρεσβευτής του Ιράν στη Γαλλία Αλί Αχανί: «Το Ιράν είναι η πιο σταθερή και η πιο ασφαλής χώρα της περιοχής. Με τη μεγάλη συμμετοχή του, ο λαός απέδειξε την πολιτική του ωριμότητα, δηλώνοντας ότι το πολιτικό μας σύστημα είναι σταθερό, παρά τις οικονομικές δυσκολίες».

Το καθεστώς μπορεί να επαίρεται για την παρουσία μεταξύ των εκλογέων προσωπικοτήτων που είναι σε δυσμένεια, όπως ο Μοχαμάντ Χαταμί. Δηλώνοντας, μέσω Διαδικτύου, την υποστήριξή του προς τους μετριοπαθείς, ο μεταρρυθμιστής τέως πρόεδρος της χώρας (1997 - 2005) ζήτησε την άρση των κάθε λογής περιορισμών που θίγουν αυτούς οι οποίοι, συμμετέχοντας στην εκλογική διαδικασία, θα έδειχναν τον σεβασμό τους προς το θεσμικό πλαίσιο. Και μολονότι μια δικαστική απόφαση απαγορεύει στα ΜΜΕ να αναφέρονται στο όνομά του, δέχθηκε έναν απροσδόκητο φόρο τιμής από τον πρόεδρο Ροχανί, ο οποίος επισκέφθηκε την πόλη του Γιαζντ, αμέσως μετά τις εκλογές.

Ακόμα πιο σημαντική θεωρείται η συμμετοχή των Μιρ Χοσεΐν Μουσαβί και Μεχντί Καρρουμπί, των ηττημένων υποψήφιων στις προεδρικές εκλογές του 2009. Μετά την αμφισβήτηση των αποτελεσμάτων και τη σκληρή καταστολή που ακολούθησε, τα δύο αυτά στελέχη του καθεστώτος ήταν στη μαύρη λίστα. «Είναι σημαντικά στοιχεία» δηλώνει ο Αχανί. «Πριν από τις εκλογές, ο ανώτατος ηγέτης απευθύνθηκε στον λαό λέγοντας: 'Ελάτε να ψηφίσετε ακόμα κι αν δεν αποδέχεστε το ιρανικό πολιτικό σύστημα. Ελάτε να ψηφίσετε, γιατί αυτό ενισχύει την ασφάλεια και το κύρος της χώρας μας και του λαού της'».

Η συμμαχία των μετριοπαθών και των μεταρρυθμιστών, ενισχυμένη από την αύξηση των ανεξάρτητων βουλευτών, δεν διασφαλίζει ωστόσο μια μακράς διάρκειας συμφιλίωση, της οποίας ο Αχανί σκιαγραφεί τα πολιτικά όρια: «Το πολιτικό άνοιγμα του προέδρου Ροχανί είναι σαφές. Έχει τα χέρια ελεύθερα για την υλοποίηση των στόχων του. Αυτό δεν σημαίνει ότι έχει λευκή επιταγή. Πρέπει να συνεργαστεί με τις διάφορες τάσεις του Κοινοβουλίου για να πετύχει. Πρέπει να παραμείνει προσηλωμένος στις θρησκευτικές, πολιτισμικές και κοινωνικές αξίες της κοινωνίας μας».

Επικρίνοντας το «νέο δυτικοποιημένο ρεύμα» και αυτούς οι οποίοι «ακολουθούν άθελά τους τον δρόμο της αντεπανάστασης», ο στρατηγός Μοχαμάντ Αλί Τζαφαρί, αρχηγός των Φρουρών της Επανάστασης, πάγωσε τον ενθουσιασμό όσων είχαν πιστέψει στο ξεκίνημα μιας εποχής συνεννόησης και συμφιλίωσης στο εσωτερικό της χώρας μετά τη συμφωνία για τα πυρηνικά. Ο πρόεδρος Ροχανί απάντησε έμμεσα, ασκώντας κριτική στον «ριζοσπαστισμό» και υπερασπιζόμενος τη «μετριοπάθεια». «Πρέπει να συζητάμε με τις υπόλοιπες χώρες, προσπαθώντας πάντα να είμαστε αυτάρκεις» διακήρυξε.¹

Στο μεταξύ, οι δύο ηττημένοι υποψήφιοι της προεδρικής εκλογής του 2009 παραμένουν σε κατ’ οίκον περιορισμό, χωρίς να τους έχει απαγγελθεί επισήμως κάποια κατηγορία. Το νέο κλίμα οδήγησε τον Καρουμπί να στείλει μια επιστολή στον πρόεδρο μεταξύ των δύο γύρων των εκλογών.² Ζητάει δίκη, για να αποδείξει ότι όντως υπήρξε νοθεία στις εκλογές του 2009, αλλά αμφιβάλλει αν ο Ροχανί θα πετύχει την αποκατάστασή του. Μια χειρονομία προς αυτή την κατεύθυνση θα σηματοδοτούσε μια μακράς διαρκείας εξασθένιση των υπερσυντηρητικών.

¹ Agence France Presse, 7 Απριλίου 2016.

² Reuters, 10 Απριλίου 2016.

ΕΝΘΕΤΟ 2

Μια συνταγματική «μουλαρχία»

Έχοντας γίνει αποδεκτό με δημοψήφισμα, στις 3 Δεκεμβρίου του 1980, και τροποποιημένο στις 28 Ιουλίου 1989, το ιρανικό Σύνταγμα θεσπίζει ένα καθεστώς βασισμένο σε μια διπλή νομιμοποίηση: την αρχή του velayat - e - faqih (την εποπτεία του ανώτατου ηγέτη, ο οποίος ενσαρκώνει την πρωτοκαθεδρία της ισλαμικής νομολογίας) και τη «φωνή του λαού». Η εκτελεστική εξουσία (ο πρόεδρος) και η νομοθετική (η Εθνοσυνέλευση) είναι εκλεγόμενες με καθολική ψηφοφορία, όμως η ανάθεση των θέσεων - κλειδιά μονάχα σε μουλάδες (διδάκτορες του ισλαμικού νόμου) επιτρέπει στους τελευταίους να προσανατολίσουν τη δημόσια ζωή μέσω διαφόρων μηχανισμών ελέγχου. Έτσι, το Συμβούλιο των Φρουρών του Συντάγματος, αποτελούμενο από έξι κληρικούς και έξι δικαστές, επιβεβαιώνει τη συμβατότητα των νόμων με το Σύνταγμα και με τις αξίες του Ισλάμ και ελέγχει τους υποψήφιους των σημαντικών εκλογικών αναμετρήσεων.

Κεντρική προσωπικότητα είναι ο ανώτατος ηγέτης της Επανάστασης Αλί Χαμενεΐ, που εξελέγη το 1989 από τη Συνέλευση των Ειδικών. Θρησκευτική αρχή και πραγματικός ηγέτης του κράτους, επελέγη μεταξύ των μοζταχέντ, των σοφών με τη βαθύτερη γνώση του Ισλαμικού Δικαίου. Οι αρμοδιότητές του είναι ευρύτερες από αυτές του προέδρου σε ένα προεδρικό σύστημα ή του βασιλιά σε μια συνταγματική μοναρχία, καθ’ όσον έχει την εποπτεία όλων των εξουσιών, μπορεί να προκηρύξει δημοψήφισμα ή να κηρύξει πόλεμο.

Σε αυτή την άνιση διαρχία, οι συμφωνίες και ο διεθνείς συνθήκες υπογράφονται όλες από τον πρόεδρο (τον Χασάν Ροχανί, που εξελέγη τον Ιούνιο του 2013), οι αρμοδιότητες του οποίου μοιάζουν πιο πολύ με αυτές ενός πρωθυπουργού. Η Συμβουλευτική Ισλαμική Συνέλευση (Ματζλίς) διατηρεί την πρωτοβουλία τής ψήφισης νόμων και επικυρώνει τον ορισμό τού κάθε υπουργού, τον οποίο μπορεί και να ανακαλέσει. Πέντε από τις έδρες της διατίθενται για την εκπροσώπηση των θρησκευτικών μειονοτήτων: Ζωροαστρικοί, Εβραίοι, Αρμένιοι, Ασσύριοι και Χαλδαίοι.