Πυρήνας του επιστημονικού προγράμματος της ορθόδοξης οικονομικής (προγράμματος σήμερα απολύτως κυρίαρχου)1 είναι το αξιωματικό σύστημα της γενικής ισορροπίας, που θεμελιώνεται σε γενικές υποθέσεις ατομικής συμπεριφοράς και παραδοχές οι οποίες χαρακτηρίζουν το πλαίσιο δράσης ή την κοινωνική κατάσταση. Οι πράξεις των οικονομικών μονάδων που ανταποκρίνονται στη λογική της κατάστασης είναι ορθολογικές, με την έννοια ότι μία αποκλειστικά --και όχι άλλη-- πράξη εκπληρώνει τις επιδιώξεις του πράττοντος σε σχέση με την κατάσταση δράσης. Η ορθόδοξη οικονομική θεωρεί ότι η επιλογή και τέλεση της πράξης γίνεται μόνο βάσει της λογικής της κατάστασης, αδιαφορώντας για όλους τους υπόλοιπους παράγοντες που μπορούν να δημιουργηθούν στο εσωτερικό περιβάλλον του πράττοντος. Έτσι, η ισορροπία και η ορθολογικότητα αποτελούν δύο βασικούς πυλώνες πάνω στους οποίους επιχειρείται να θεμελιωθεί το επιστημονικό πρόγραμμα της ορθόδοξης οικονομικής.
Η έννοια της ισορροπίας στην οικονομία είναι κυρίαρχη.2 Οι οικονομικοί επιστήμονες «δανείστηκαν» την έννοια από τους φυσικούς επιστήμονες, και συγκεκριμένα τη νευτώνεια φυσική. Στο πλαίσιό της, η έννοια αυτή πρώτον αναφέρεται σε αντικειμενικά γεγονότα (δηλαδή ο παρατηρητής παρατηρεί αντικειμενικά έναν ανεξάρτητο από αυτόν κόσμο) και δεύτερον δύναται να προσεγγισθεί και να υπολογισθεί (το εκάστοτε σημείο ισορροπίας) με τη χρήση των μαθηματικών.
Εμφανίζονται, επομένως, στο προσκήνιο δύο σημαντικές προϋποθέσεις που θεωρούνται απαραίτητες για να λειτουργήσει η έννοια της ισορροπίας, όπως στη φυσική, και στην οικονομική. Η πρώτη είναι ότι τα οικονομικά γεγονότα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως γεγονότα «εξ αντικειμένου» (όπως τα φυσικά γεγονότα) και η δεύτερη ότι πρέπει να χρησιμοποιηθούν ως γλώσσα της οικονομικής τα μαθηματικά (όπως συμβαίνει στη φυσική). Συνεπώς, μπορούμε να πούμε ότι οι πυλώνες του επιστημονικού προγράμματος της ορθόδοξης οικονομικής είναι τέσσερις: ισορροπία, ορθολογικότητα, μη ανακλαστικότητα,3 μαθηματικοποίηση-ποσοτικοποίηση.
Δεν θα είμαστε μακριά από την αλήθεια υποστηρίζοντας ότι με τον τρόπο αυτό η ορθόδοξη οικονομική θέλει να τείνει να προσομοιάζει με τη φυσική. Στην ιστορία των μεθοδολογιών των επιστημών η συγκεκριμένη αντίληψη έχει γίνει γνωστή ως φυσικαλισμός (τον όρο εισήγαγε ο Ότο Νόιρατ). Ο φυσικαλισμός ισχυρίζεται ότι κάθε εμπειρική απόφανση ανάγεται λογικά σε στοιχειώδεις αποφάνσεις, εκφρασμένες στη γλώσσα της (μαθηματικής) φυσικής
Η κυρίαρχη οικονομική επιστήμη, αν εξαιρέσουμε την κλασική πολιτική οικονομία, αλλά και επιμέρους σημαντικές άλλες σχολές σκέψης (γερμανική ιστορική σχολή, θεσμική σχολή, αυστριακή σχολή, ορθόδοξος κεϋνσιανισμός, ριζοσπαστική σχολή), σε ολόκληρη τη διαδρομή της φαίνεται ότι αποδέχεται ουσιαστικά αυτή την αντίληψη4 και αργά αλλά σταθερά οδηγείται στο μονοπάτι του φυσικαλισμού. Η διαδικασία φυσικαλισμού της οικονομικής πραγματοποιείται πρωτίστως με τη χρήση των μαθηματικών,5 που αποτελούν και τη γλώσσα της φυσικής -- το αίτημα της ενοποίησης των επιστημών αφορά τη χρησιμοποίηση της γλώσσας της φυσικής ως ενιαίας επιστημονικής γλώσσας, και όχι την αναγωγή όλων των επιστημονικών νόμων στους φυσικούς.
Ας σημειωθεί εδώ ότι η νεωτερικότητα, έχοντας ενδώσει στη σαγήνη της «επιστήμης» ή, ακριβέστερα της «τεχνοεπιστήμης», πρωτότυπου χαρακτηριστικού αυτής της ιστορικής φάσης της ανθρωπότητας, υποβάθμισε τη νόηση σε απλό υπολογιστικό εργαλείο. Στη μετανεωτερικότητα και στη μαζικοδημοκρατική κοινωνία, τούτο καθίσταται αυτοσκοπός. Η εργαλειακή ορθολογικότητα, στο πλαίσιο αυτό, απορροφά τον Λόγο, μετατρέποντας τη στοχαστική ανημποριά μιας υπολογιστικής δομής σε αυταξία. Η μαζική κοινωνία όφειλε, για να αυτοσυντηρηθεί, να αποκτήσει ιδεολογικό συνδετικό υλικό. Υποστασιοποιεί λοιπόν τον εαυτό της δίκην κανονιστικού προστάγματος και αναγνωρίζει την εργαλειακή ορθολογικότητα ταυτόχρονα ως όριο της σκέψης και αξία. Η ανάπτυξη αυτής της διαδικασίας, σπρωγμένη στα όριά της, δηλαδή στην όλο ακριβέστερη υπολογιστική διαδικασία, αδυνατώντας να ανταποκριθεί στον συγκεκριμένο αυτό ρόλο παύει, κάποια στιγμή, να εμφανίζεται ως αδιαμφισβήτητη. Στο σημείο αυτό φαίνεται ότι ξεδιπλώνονται δύο θεωρητικές απαντήσεις. Η πρώτη υποστηρίζει ότι χρειάζεται να συνεχισθεί με μεγαλύτερη επιμονή ο γνωστός δρόμος της τεχνοεπιστήμης, θεωρώντας ότι αποτελεί τον μοναδικό δρόμο, ενώ η δεύτερη επιχειρεί την ολοκληρωτική αποδόμησή της, θεωρώντας ότι έχουμε εισέλθει στην εποχή της αμετάκλητης απομάγευσης του κόσμου από τα τελευταία δεσμά του μισητού εναρμονιστικού αστικού ορθολογισμού.
Η οικονομία, μέσω της συνεχούς και αέναης, θα μπορούσα να πω, μαθηματικοποίησής της, έχει σήμερα οδηγηθεί σε μια αδιέξοδη και άνευ ουσιαστικού ενδιαφέροντος ποσοτικοποίηση. Μάλιστα, πρόκειται ουσιαστικά για την ανθρωπομορφοποίηση των σκέτων ποσοτήτων, οι οποίες συνάδουν απολύτως με τις αρχές της μαζικοδημοκρατικής κοινωνίας που είναι κυρίαρχη σε πλανητικό επίπεδο. Τα αποτελέσματα αυτής της προσπάθειας προφανώς οδηγούν σε πολλά και διαφορετικής ποιότητας αδιέξοδα. Η οικονομική, παρά τις τρομακτικές προσπάθειες που έχουν καταβληθεί, δεν μπορεί να φυσικοποιηθεί -- όπως και καμία κοινωνική επιστήμη. Υφίσταται, για τον λόγο αυτό, γελοιοποιήσεις και ταπεινώσεις που δεν της αξίζουν.
*Ο Κώστας Μελάς διδάσκει στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Για τα ζητήματα που θίγει το άρθρο, βλ. αναλυτικότερα Κ. Μελάς, «Η ατελέσφορη επιστήμη», Ευρασία, Αθήνα 2013.
1 Για τα επιστημονικά προγράμματα της οικονομικής, βλ. S. J. Latsis (επιμ.), Method and Appraisal in Economics, Καίμπριτζ κ.α 1976, καθώς και Κ. Μελάς, «Περιδιαβαίνοντας σε ζητήματα της μακροοικονομικής θεωρίας» (www.scribd.com/doc/57385782/).
2 Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχουν οικονομολόγοι που ανήκουν στη σχολή των λεγόμενων «ατελών αγορών», oι οποίοι πιστεύουν ότι το καπιταλιστικό σύστημα δεν ρέπει αυτομάτως προς την ισορροπία, αλλά μπορεί να την επιτύχει μέσω της κρατικής παρέμβασης. Βλ. αναλυτικότερα, Κ. Μελάς, ό.π.
3 Ουσιαστικά πρόκειται για το γνωστό πρόβλημα της ιδιαιτερότητας των κοινωνικών προβλέψεων, όπου ο παρατηρητής δεν αντιμετωπίζει αντικειμενικά έναν ανεξάρτητο κόσμο, αλλά συμμετέχει ουσιαστικά στη διαμόρφωσή του. Ο R. Merton (Social Theory and Social Structure, β΄ έκδ., Νέα Υόρκη-Λονδίνο 1968) το ονόμασε πρόβλημα της αυτοεκπληρούμενης (ή αυτοδιαψευδόμενης) προφητείας.
4 Βεβαίως, υπάρχουν και διαφορετικής αντίληψης θεωρίες, με ισχυρό μεθοδολογικό και ερμηνευτικό πλαίσιο (ιστορική γερμανική σχολή, θεσμική αμερικάνικη σχολή, μετακεϋνσιανοί), οι οποίες όμως παρέμειναν ή παραμένουν στο περιθώριο της ακαδημαϊκής, και άρα κυρίαρχης, οικονομικής σκέψης.
5 N. De Vecchi, Jevons, il problema del calcolo logico in economia politica, Etas Libri Μιλάνο1976·
G. Boole, Indagine sulle leggi del pensiero, Einaudi Editore, Ρώμη 1976.
