Του Κωστή Παπαδημητρίου*
Πόσο άμεσες θα είναι οι συνέπειες της απόφασης του Γερμανικού Συνταγματικού Δικαστηρίου σχετικά με το πρόγραμμα αγοράς κρατικών ομολόγων της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας (ΕΚΤ) θα φανεί, όταν λήξει η τρίμηνη προθεσμία που είχε θέσει το ίδιο με την απόφαση της 5ηςΜαΐου 2020. Στο διάστημα αυτό θα πρέπει να υπάρξει επαρκής αιτιολόγηση από την ΕΚΤ για την υιοθέτηση του προγράμματος, αλλιώς δεν θα μπορέσει να συμμετάσχει σε αυτό η γερμανική κεντρική τράπεζα Bundesbank. Η απάντηση των ευρωπαϊκών θεσμών ήταν συγκρουσιακή, με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή να απειλεί ακόμη και να ξεκινήσει διαδικασία σε βάρος της Γερμανίας για παραβίαση των συνθηκών. Παρά τους δύσκολους οιωνούς είναι πιθανό να ξεπεραστεί το πρόβλημα, ιδίως καθώς το δημοσιονομικό πακέτο Μακρόν - Μέρκελ δημιουργεί ευρωπαϊκή αισιοδοξία, αλλά και μεταθέτει το πεδίο των αντιθέσεων.
Ωστόσο, ανεξάρτητα από το τι θα συμβεί, πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για ένα επεισόδιο στη μακρά διάρκεια, και ως τέτοιο πρέπει να το δούμε και να το εκτιμήσουμε. Θα προσπαθήσω να εξηγήσω πώς σκέπτονται οι Γερμανοί για το ευρώ από την αρχή της δεκαετίας του 1990, όταν άρχισε ο σχεδιασμός του. Η διαπίστωση ότι η Γερμανία έχει ωφεληθεί περισσότερο από όλους από τη δημιουργία του ευρώ (σε μεγάλο βαθμό σωστή), οδηγεί σε μια παρανόηση για το πόσο το ήθελε και πόσο το θέλει. Στην πραγματικότητα, η Γερμανία, τόσο η ελίτ όσο και το εκλογικό σώμα, ποτέ δεν ήθελαν το ευρώ και θα αποτελεί πάντα μια παραχώρηση προς τη Γαλλία. Για τη Γερμανία, η προϋπάρχουσα κατάσταση, δηλαδή ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Συναλλαγματικών Ισοτιμιών, που περιόριζε τη δυνατότητα της Γαλλίας και της Ιταλίας να υποτιμούν κατά βούληση τα νομίσματά τους για να βελτιώνουν την ανταγωνιστικότητά τους, ήταν ό,τι καλύτερο μπορούσε να έχει. Σε συνδυασμό με την ελεύθερη κίνηση κεφαλαίων, επέτρεπε στη Γερμανία να εφαρμόζει τη δική της νομισματική πολιτική (τον καθορισμό των επιτοκίων) και υποχρέωνε όλες τις άλλες χώρες να την ακολουθούν κατά πόδας. Όποια χώρα δεν ακολουθούσε αμέσως την αύξηση ή τη μείωση των γερμανικών επιτοκίων, θα αντιμετώπιζε βίαιη μεταβολή της ισοτιμίας του νομίσματός της με βαριές οικονομικές και θεσμικές συνέπειες (π.χ. η κερδοσκοπική επίθεση στην βρετανική και την ιταλική λίρα το 1992).
Με τη δημιουργία του ευρώ η νομισματική πολιτική έγινε ευρωπαϊκή. Το αντάλλαγμα για τη Γερμανία ήταν ότι άτυπα θα είχε την πρωτοκαθεδρία στις αποφάσεις και το θεσμικό πλαίσιο της ΕΚΤ θα ήταν στα γερμανικά πρότυπα, δηλαδή θα ήταν ανεξάρτητη από την εκτελεστική και νομοθετική εξουσία. Αυτό ήταν εντελώς αντίθετο με τη γαλλική αντίληψη, όπου ο υπουργός Οικονομικών μπορούσε να αλλάξει κατά βούληση τον κεντρικό τραπεζίτη (όπως άλλωστε ίσχυε μέχρι τότε στις ευρωπαϊκές χώρες συμπεριλαμβανομένης και της Βρετανίας). Όπως έγραψε αργότερα στα απομνημονεύματά του ο Λιονέλ Ζοσπέν, Πρόεδρος της Γαλλίας στην κρίσιμη περίοδο της δημιουργίας του κοινού νομίσματος, αυτό ήταν μια μεγάλη παραχώρηση από τη γαλλική πλευρά, αλλά ήταν απαραίτητο ώστε να δεχτεί η Γερμανία το ευρώ. Απαράβατος όρος ήταν και η απαγόρευση της αμοιβαιοποίησης του δημοσίου χρέους μεταξύ των μελών της νομισματικής ένωσης.
Η δημιουργία του ευρώ αποτελούσε σημαντικό συστατικό του γαλλικού σχεδίου για την εμβάθυνση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Για τους Γάλλους ήταν η αρχή αυτό που για τους Γερμανούς ήταν το τέλος. Η εμβάθυνση και η διεύρυνση ήταν πάντα ανταγωνιστικά πολιτικά σχέδια, και ακριβώς η διεύρυνση του 2004 με δέκα χώρες ήταν η γερμανική κίνηση, ώστε να παραπεμφθεί η εμβάθυνση στις καλένδες.
Στη δεκαετία της κρίσης του ευρώ ανανεώθηκε το αίτημα για δημοσιονομική εμβάθυνση της ΕΕ με πολιορκητικό κριό την ιδέα της έκδοσης ευρωομολόγων. Αυτό φυσικά προκάλεσε τη σθεναρή αντίσταση της Γερμανίας και άλλων βορείων συμμάχων της. Η γαλλική αντίληψη ότι η Γερμανία πρέπει να πληρώσει για να έχει κάτι το οποίο ποτέ δεν ήθελε περιλαμβάνει οπωσδήποτε ένα στοιχείο παραδοξότητας. Μαζί με το πρώτο πρόγραμμα αγοράς ομολόγων από την ΕΚΤ, η κρίση ενίσχυσε τη δυσπιστία του γερμανικού εκλογικού σώματος απέναντι στο κοινό νόμισμα: το κόμμα AfD ξεκίνησε με αποκλειστικό αίτημα την κατάργηση του ευρώ, έστω και αν στη συνέχεια κινήθηκε στα όρια της Ακροδεξιάς. Σήμερα είναι το τρίτο κόμμα στο ομοσπονδιακό κοινοβούλιο. Τα μηδενικά επιτόκια έχουν εξοργίσει τους Γερμανούς καταθέτες. Η πολιτική και επιχειρηματική ελίτ της Γερμανίας συμμερίζεται ή και τροφοδοτεί αυτή την ανησυχία, καθώς αρκετά χρόνια τώρα νιώθει αποξενωμένη από την ΕΚΤ, το μόνο «γερμανικό» θεσμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, την εγγύηση που είχε για να δεχτεί τη δημιουργία του ευρώ. Ο Hans Werner-Sinn, πρόεδρος του οικονομικού ινστιτούτου του Μονάχου (Ifo), μπορεί να ήταν ο πιο θορυβώδης, αλλά δεν ήταν μόνος του. Στη διάρκεια της κρίσης ο διοικητής της Bundesbank, Jens Weidmann, καλούσε σε ξεχωριστή συνεδρίαση τους κεντρικούς τραπεζίτες των άλλων βορείων χωρών, δημιουργώντας εντελώς αντιθεσμικά μια φράξια της λιτότητας εντός της ΕΚΤ. Η Γερμανία και οι σύμμαχοί της νιώθουν ότι έχει παραβιαστεί η συμφωνία για τη δημιουργία του ευρώ.
Με την ανανέωση των προσώπων στα ευρωπαϊκά όργανα μετά τις ευρωεκλογές του 2019, ο Μακρόν κατάφερε να τοποθετήσει σχεδόν σε όλα ανθρώπους, ακόμη και Γερμανούς, όπως η Ursula von der Leyen, που, χωρίς να σημαίνει ότι ελέγχονται από τον ίδιο, συμμερίζονταν το δικό του σχέδιο για την Ευρώπη, το σχέδιο που είχε περιγράψει στην περίφημη ομιλία της Σορβόννης το Σεπτέμβριο του 2017 για τη δημιουργία μιας ευρωπαϊκής «επικράτειας» (sovereignty). Η κρίση του κορωνοϊού, όπως η κρίση του ευρώ δέκα χρόνια νωρίτερα, ήταν η ευκαιρία για να επανέλθει το σχέδιο της δημοσιονομικής και όχι μόνο εμβάθυνσης. Καθώς η Μέρκελ ετοιμάζεται να αποσυρθεί από την πολιτική και φαινόταν αδύναμη, η ευκαιρία έμοιαζε ιδανική. Ωστόσο, το Γερμανικό Συνταγματικό Δικαστήριο ανέλαβε να στείλει το μήνυμα: πηγή της ευρωπαϊκής ισχύος είναι η εξουσιοδότηση από τα έθνη κράτη. Δεν υπάρχει ακόμη, και ίσως να μην υπάρξει ποτέ, ευρωπαϊκή «επικράτεια».
Η σταδιακή και εντεινόμενη αποξένωση της Γερμανίας από το εγχείρημα του ευρώ εμπεριέχει τον κίνδυνο να οδηγήσει τελικά στην αποχώρησή της από το κοινό νόμισμα. Δεν είναι απαραίτητο να συμβεί σύντομα. Οι κρίσεις ξεπερνιούνται, αλλά οι πληγές μένουν. Με το Brexit είδαμε ότι η υφέρπουσα δυναμική μπορεί να δημιουργήσει τις συνθήκες για ένα ατύχημα με αμετάκλητες συνέπειες και ότι αυτό μπορεί να συμβεί σε ανύποπτο χρόνο.
* Δημοσιογράφου - οικονομολόγου
Στηρίξτε την έγκυρη και μαχητική ενημέρωση. Στηρίξτε την Αυγή. Μπείτε στο syndromes.avgi.gr και αποκτήστε ηλεκτρονική συνδρομή στο 50% της τιμής.
