Από το έργου του Michel Foucault, Επιτήρηση και τιμωρία. Η γέννηση της φυλακής
- Η πανώλη (ακόμα κι ως πιθανότητα) είναι η άσκηση, κατά τη διάρκεια της οποίας κάποιος μπορεί να καθορίσει με ιδανικό τρόπο την επιβολή της εξουσίας. Προκειμένου να καταστήσουν τους νόμους και τα δικαιώματα λειτουργικά, σύμφωνα με την καθαρή θεωρία, οι νομικοί τοποθετούν τους εαυτούς τους σε μία φαντασιακή φυσική κατάσταση. Προκειμένου να δουν να εφαρμόζονται τέλεια συστήματα πειθαρχίας, οι κυβερνώντες ονειρεύονται μια κατάσταση πανώλης. Για να επιβληθούν σχέδια πειθάρχησης, η εικόνα της πανώλης προβάλλεται ενάντια σε κάθε μορφή σύγχυσης και αταξίας. Όπως ακριβώς η εικόνα του λεπρού, αποκομμένου από κάθε ανθρώπινη επαφή προωθεί σχέδια αποκλεισμού.
Σύμφωνα με ένα διάταγμα του τέλους του 17ου αιώνα, ορίζονται τα μέτρα ενάντια στην εξάπλωση της πανώλης, τα οποία θα πρέπει να εφαρμόζονται σε κάθε πόλη. Πρώτο, εκείνο του αυστηρού χωρικού διαχωρισμού. Κλείσιμο της πόλης και των προαστίων της, απαγόρευση εξόδου από την πόλη με ποινή θανάτου, θανάτωση όλων των αδέσποτων ζώων. Διαχωρισμός της πόλης σε ξεχωριστά τετράγωνα, το καθένα υπό την διοίκηση ενός διαφορετικού διοικητή. Ο κάθε δρόμος τίθεται υπό την ευθύνη ενός επιτηρητή. Εάν αυτός εγκαταλείψει τον δρόμο θα καταδικάζεται σε θάνατο. Την ορισμένη ημέρα διατάζονται όλοι να μείνουν στο σπίτι. Απαγορεύεται να το εγκαταλείψει κανείς με ποινή θανάτου. Ο ίδιος ο διαχειριστής κλειδώνει την πόρτα κάθε σπιτιού από έξω. Παίρνει μαζί του το κλειδί και το παραδίδει στον διοικητή κάθε συνοικίας, ο οποίος θα το κρατήσει μέχρι το τέλος της καραντίνας.
Κάθε οικογένεια θα πρέπει να έχει κάνει τις δικές της προμήθειες, αλλά για ψωμί και κρασί, κατασκευάζονται μικρά ξύλινα κανάλια, ανάμεσα στο δρόμο και στα σπίτια, επιτρέποντας να λαμβάνει κάθε άτομο την μερίδα του, χωρίς να επικοινωνεί με όσους φροντίζουν για την τροφοδοσία ή με άλλους κατοίκους. Κρέας, ψάρια και λαχανικά θα διανέμονται στα σπίτια με ανεβατόρια και καλάθια. Εάν είναι απόλυτη ανάγκη να βγει κάποιος από το σπίτι, αυτό θα γίνεται με σειρά, αποφεύγοντας κάθε επαφή. Μόνο οι διοικητές, οι επιτηρητές κι οι φρουροί θα μπορούν να κινούνται στους δρόμους, ενώ ανάμεσα στα μολυσμένα σπίτια κι ανάμεσα στα πτώματα, τα «κοράκια», που δεν πειράζει να πεθάνουν. Πρόκειται για ανθρώπους «μικρής αξίας που κουβαλούν τους αρρώστους, θάβουν τους νεκρούς, καθαρίζουν και κάνουν διάφορες τέτοιες σιχαμερές εργασίες». Ο χώρος διαιρείται, παγώνει και γίνεται ακίνητος. Το κάθε άτομο περιορίζεται στο χώρο του κι αν κουνηθεί ρισκάρει την ζωή του, είτε από μόλυνση είτε από τιμωρία.
Η επιθεώρηση λειτουργεί χωρίς σταματημό. Παντού υπάρχει το άγρυπνο βλέμμα. «Ένας σημαντικός αριθμός πολιτοφυλάκων, που διοικείται από καλούς αξιωματικούς», φυλάει τις πύλες του δημαρχιακού μεγάρου και κάθε συνοικίας, διασφαλίζοντας την υπακοή των ανθρώπων και την απόλυτη εξουσία των διοικητών, αποτρέποντας «και κάθε πράξη αταξίας, κλοπής και απειλής». Σε κάθε είσοδο της πόλης δημιουργείται μία σκοπιά επιτήρησης. Σε κάθε γωνία του δρόμου υπάρχουν φρουροί. Κάθε μέρα ο διοικητής επισκέπτεται την συνοικία ευθύνης του, ενημερώνεται σχετικά με την εκτέλεση των καθηκόντων των επιτηρητών και για τα παράπονα των κατοίκων . Κάθε μέρα επίσης, ο επιτηρητής πηγαίνει στο δρόμο ευθύνης του, σταματάει μπροστά σε κάθε σπίτι, ζητάει από όλους τους κατοίκους να εμφανιστούν στο παράθυρο (όσοι διαμένουν σε διαμερίσματα που βλέπουν στην εσωτερική αυλή θα πρέπει να τοποθετήσουν ένα παράθυρο με θέα στο δρόμο, ώστε να μπορούν να εμφανίζονται). Ο επιτηρητής τους καλεί με το όνομα τους, τους ρωτά για την κατάσταση τους, ενώ οι κάτοικοι «είναι υποχρεωμένοι να πουν την αλήθεια, υπό την ποινή του θανάτου». Εάν κάποιος δεν εμφανιστεί στο παράθυρο, ο επιτηρητής θα πρέπει να ζητήσει εξηγήσεις. «Με τον τρόπο αυτό θα βρει εύκολα εάν κάποιος είναι νεκρός ή άρρωστος και το γεγονός αποκρύπτεται». Ο καθένας είναι κλειδωμένος στο κελί του, ο καθένας στο παράθυρό του, απαντώντας στην κλίση του ονόματος του, παρουσιάζοντας τον εαυτό του, όταν ζητείται. Αυτή είναι διαδικασία αναζήτησης ζωντανών και νεκρών.
Αυτού του τύπου η επιτήρηση βασίζεται σε ένα σύστημα διαρκούς καταγραφής. Αναφορές από τους επιτηρητές στους διοικητές, από τους διοικητές στους ανωτέρους ή στο δήμαρχο. Στην αρχική φάση του «περιορισμού», ο κάθε κάτοικος της πόλης καταγράφεται, ένας προς έναν. Στο συγκεκριμένο έγγραφο εμφανίζεται «το όνομα, το φύλο, η κατάσταση του». Ένα αντίγραφο αποστέλλεται στον διοικητή κάθε συνοικίας, ένα ακόμη στο γραφείο του δήμου κι ένα στον επιτηρητή για να μπορεί να διενεργεί τις καθημερινές κλήσεις. Οτιδήποτε μπορεί να παρατηρηθεί στη διάρκεια αυτών των διαδικασιών -θάνατοι, αρρώστιες, παράπονα, ανωμαλίες- σημειώνεται κι υποβάλλεται στους διοικητές και στους ανωτέρους. Οι τελευταίοι έχουν τον απόλυτο έλεγχο στην φαρμακευτική αγωγή. Συνεπικουρούνται από έναν υπεύθυνο ιατρό. Κανένας άλλος υγειονομικός δεν μπορεί να παρέμβει, κανένας φαρμακοποιός δεν επιτρέπεται να ετοιμάσει κάποιο φάρμακο, απαγορεύεται η επίσκεψη εξομολογητή στα άρρωστα άτομα χωρίς εξουσιοδότηση, «ώστε να προστατεύεται από την επαφή με αρρώστους από την επιδημία, που δεν είναι γνωστοί στο σύστημα». Η καταγραφή των κρουσμάτων θα πρέπει να οργανώνεται κεντρικά. Η σχέση του κάθε ατόμου με την ασθένεια του περνά μέσα από τους εκπροσώπους της εξουσίας, μέσα από την καταγραφή που διενεργούν και μέσα από τις αποφάσεις που αυτοί λαμβάνουν.
Πέντε - έξι μέρες μετά από την έναρξη της καραντίνας, ξεκινά η διαδικασία απολύμανσης των σπιτιών. Οι κάτοικοι υποχρεούνται να τα εγκαταλείψουν. Σε κάθε δωμάτιο τα αντικείμενα και τα έπιπλα σηκώνονται από το έδαφος ή ξεκρεμιούνται και το δωμάτιο ψεκάζεται. Τα παράθυρα κλείνονται προσεκτικά, οι πόρτες κι οι κλειδαρότρυπες σφραγίζονται με κερί και το φάρμακο ψεκάζεται παντού. Στη συνέχεια ολόκληρο το σπίτι κλειδώνεται. Εκείνοι που διενεργούν την απολύμανση υποβάλλονται σε σωματικό έλεγχο στην είσοδο και στην έξοδο από το σπίτι, «παρουσία των κατοίκων του σπιτιού, ώστε να διαπιστωθεί ότι δεν λείπει τίποτα από το σπίτι». Τέσσερις ώρες αργότερα επιτρέπεται στους κατοίκους να μπουν στο σπίτι τους.
Αυτός ο κλειστός, διαιρεμένος χώρος επιτηρείται σε κάθε σημείο. Τα άτομα τοποθετούνται σε συγκεκριμένα σημεία, στα οποία η κάθε κίνηση επιτηρείται, όπου όλα τα συμβάντα καταγράφονται κι όπου ένα διαρκές γραφειοκρατικό έργο ενώνει το κέντρο με την περιφέρεια. Η εξουσία ασκείται χωρίς εξαιρέσεις, σύμφωνα με ένα συνεχές, ιεραρχικό σχήμα, όπου κάθε άτομο είναι διαρκώς περιορισμένο, εξετάζεται και κατατάσσεται ανάμεσα στους ζωντανούς, τους αρρώστους ή τους νεκρούς. Όλο αυτό αποτελεί ένα συμπαγές μοντέλο μηχανισμού πειθάρχησης. Η διαχείριση της πανώλης οριοθετείται, με στόχο να αποκλειστεί κάθε πιθανή ανάμειξη. Εκείνη των σωμάτων που την μεταδίδουν όταν έρχονται σε επαφή, εκείνη του «κακού», η οποία εντείνεται όταν ο φόβος κι ο θάνατος παρακάμπτουν τις απαγορεύσεις. Περιορίζει το κάθε άτομο στο χώρο του, στο σώμα του, στην ασθένεια, στο θάνατο, στην υγεία, με μέσα διαρκούς και πανοπτικής εξουσίας, η οποία καθίσταται μία κανονικότητα κι ένας αδιάκοπος τρόπος καθορισμού ακόμα και της επιθυμίας του ατόμου, ακόμα κι όσων το χαρακτηρίζουν, όσων του ανήκουν κι όσων του συμβαίνουν.
Ενάντια στην πανώλη, η πειθαρχία διαμορφώνει την εξουσία, μέσα από το εργαλείο της λεπτομερούς ανάλυσης. Μία ολόκληρη «λογοτεχνία» αναπτύσσεται γύρω από την πανώλη: νομικές εξαιρέσεις, άρση απαγορεύσεων, η φρενίτιδα του χρόνου που περνάει, σώματα που αναμιγνύονται χωρίς σεβασμό, άτομα χωρίς μάσκα που εγκαταλείπουν την ταυτότητα τους ή το πρόσωπο με το οποίο ήταν αναγνωρίσιμα, επιτρέποντας την εμφάνιση μίας άλλης αλήθειας.
Όμως, υπήρχε και το πολιτικό όνειρο της πανώλης, το οποίο ήταν ακριβώς το αντίθετο μιας συλλογικής λογοτεχνικής προσέγγισης. Σκληρές διαιρέσεις, καμία παραβίαση του νόμου και ρύθμιση κάθε λεπτομέρειας της καθημερινής ζωής, μέσα από την μεσολάβηση μιας απόλυτης ιεραρχίας που διασφάλιζε την διάχυση της εξουσίας. Τα καθήκοντα του κάθε ατόμου, το «πραγματικό» όνομα του, ο «πραγματικός» του χώρος, το «πραγματικό» του σώμα, η «πραγματική» του ασθένεια. Η πανώλη, ως φόρμα, αληθινή και φαντασιακή την ίδια στιγμή, της αταξίας ανέδειξε την πειθαρχία ως πολιτικό και ιατρικό διακύβευμα. Πίσω από τους μηχανισμούς πειθάρχησης μπορεί κανείς να εντοπίσει τη «στοιχειωμένη» μνήμη των «επιδημιών», της πανώλης, των εξεγέρσεων, των εγκλημάτων, των παρανομιών, της λιποταξίας, ανθρώπων που εμφανίζονται κι εξαφανίζονται, που ζουν και πεθαίνουν στην αταξία.
Εάν αληθεύει ότι η λέπρα ανέδειξε τελετουργικά αποκλεισμού, τα οποία ως ένα σημείο επηρέασαν το μοντέλο και τη γενική μέθοδο του μεγάλου εγκλεισμού, τότε η πανώλη ανέδειξε προγράμματα πειθάρχησης. Αντί για μία μαζική, δυική διαίρεση ανάμεσα σε μία ομάδα ανθρώπων και σε μία άλλη, ώθησε σε πολλαπλούς διαχωρισμούς, εξατομικευμένες προμήθειες, σε μία λεπτομερέστατη οργάνωση παρακολούθησης και ελέγχου, σε μία εντατικοποίηση και λεπτομερή διακλάδωση της εξουσίας. Ο λεπρός οδηγούνταν σε πρακτικές απόρριψης, εξορίας - εγκλεισμού. Αφήνονταν στη μοίρα του, μέσα σε ένα πλήθος όπου δεν χρειαζόταν διαφοροποίηση. Οι άρρωστοι από την πανώλη υφίσταντο μία λεπτομερή απομόνωση, όπου οι ατομικές διαφοροποιήσεις ήταν το καταναγκαστικό αποτέλεσμα μιας δύναμης που πολλαπλασιάζει, ενώνει και υποδιαιρεί τον εαυτό της.
Ο απόλυτος περιορισμός από τη μία, η ορθή πρακτική από την άλλη. Η λέπρα και ο διαχωρισμός της, η πανώλη και οι κατακερματισμοί της. Η πρώτη είναι στιγματισμένη, η δεύτερη αναλύεται και κατακερματίζεται. Η εξορία του λεπρού και ο εντοπισμός της πανώλης δεν οδηγούν στο ίδιο πολιτικό αναφορικό. Το πρώτο αφορά σε μία «αγνή» κοινωνία, το δεύτερο σε μία «πειθαρχημένη» κοινωνία. Δύο διαφορετικοί τρόποι άσκησης εξουσίας πάνω στα άτομα, ελέγχου των σχέσεων τους, διαχωρισμού της επικίνδυνης μίξης τους. Η πόλη σε καραντίνα λόγω πανώλης, υποβάλλεται σε ιεραρχική επιτήρηση, καταγραφή, και ακινητοποιείται μέσα από τη λειτουργία μίας εξουσίας χωρίς όρια, που επιβάλλει διαφορετική αντιμετώπιση σε κάθε σώμα ξεχωριστά. Πρόκειται για την ουτοπία της τέλειας διακυβέρνησης της πόλης.
Η πανώλη (ακόμα κι ως πιθανότητα) είναι η άσκηση, κατά τη διάρκεια της οποίας κάποιος μπορεί να καθορίσει με ιδανικό τρόπο την επιβολή της εξουσίας. Προκειμένου να καταστήσουν τους νόμους και τα δικαιώματα λειτουργικά, σύμφωνα με την καθαρή θεωρία, οι νομικοί τοποθετούν τους εαυτούς τους σε μία φαντασιακή φυσική κατάσταση. Προκειμένου να δουν να εφαρμόζονται τέλεια συστήματα πειθαρχίας, οι κυβερνώντες ονειρεύονται μια κατάσταση πανώλης. Για να επιβληθούν σχέδια πειθάρχησης, η εικόνα της πανώλης προβάλλεται ενάντια σε κάθε μορφή σύγχυσης και αταξίας. Όπως ακριβώς η εικόνα του λεπρού, αποκομμένου από κάθε ανθρώπινη επαφή προωθεί σχέδια αποκλεισμού.
Μετάφραση: Νικόλας Κουντούρης
