Live τώρα    
22°C Αθήνα
ΑΘΗΝΑ
Ελαφρές νεφώσεις
22 °C
20.2°C23.8°C
3 BF 42%
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ
Αίθριος καιρός
22 °C
19.1°C22.7°C
2 BF 55%
ΠΑΤΡΑ
Αίθριος καιρός
18 °C
18.0°C19.9°C
4 BF 60%
ΗΡΑΚΛΕΙΟ
Σποραδικές νεφώσεις
20 °C
18.8°C20.8°C
5 BF 45%
ΛΑΡΙΣΑ
Αίθριος καιρός
23 °C
22.9°C22.9°C
3 BF 31%
Νοητική εγρήγορση: Το αντίδοτο στην παραπληροφόρηση
  • Μείωση μεγέθους γραμματοσειράς
  • Αύξηση μεγέθους γραμματοσειράς
Εκτύπωση

Νοητική εγρήγορση: Το αντίδοτο στην παραπληροφόρηση

Της Μπετίνας Ντάβου*

Η πληροφόρηση, δηλαδή η πρόσληψη πληροφοριών που αφορούν συμβάντα, καταστάσεις, ιδέες, είναι προϋπόθεση της επιβίωσης, γιατί ο άνθρωπος έχει ανάγκη να γνωρίζει και να καταλαβαίνει τι συμβαίνει στον κόσμο του, ώστε να μπορεί να προστατευτεί, να προλάβει ή να ελέγξει περιστατικά που θα απειλούσαν τη ζωή και την ευεξία του. Η ανάγκη για πληροφόρηση είναι, συνεπώς, εγγενής. Ακριβώς αυτή την ανάγκη εκμεταλλεύεται η σκόπιμη, οργανωμένη παραπληροφόρηση, δηλαδή η μετάδοση ανακριβών ή επινοημένων πληροφοριών και η απόκρυψη ή η αποσιώπηση άλλων. Η εξαπάτηση των πολιτών με τη διάδοση ψευδών ή παραπλανητικών ειδήσεων δεν είναι φυσικά κάτι καινούργιο. Ανέκαθεν οι εξουσίες χρησιμοποιούσαν ό,τι μέσα διέθεταν για να στρέψουν την κοινή γνώμη προς όφελός τους. Υπάρχουν όμως, σήμερα, τρεις νέες συνθήκες:

* Στρατηγικές κατεύθυνσης της κοινής γνώμης που διαμορφώθηκαν έπειτα από συστηματικές ψυχολογικές μελέτες.

* Τεχνικές πλαισίωσης της είδησης που αναπτύχθηκαν στη βάση ανάλογων ερευνών και οι οποίες, ακόμη και όταν το συμβάν είναι αληθές, το παρουσιάζουν έτσι ώστε να κατευθύνουν το κοινό προς συγκεκριμένα συμπεράσματα και ερμηνείες (όπως π.χ. όταν μια τρέχουσα αναταραχή συνοδεύεται από «φωτογραφίες αρχείου» πολύ πιο θεαματικές και εντυπωσιακές από την ίδια την αναταραχή), ένα πολυπληροφοριακό περιβάλλον που ευνοεί την ταχύτατη μετάδοση και αναμετάδοση μεγάλου αριθμού πληροφοριών από πηγές ποικίλων συμφερόντων και αμφιλεγόμενης εγκυρότητας και αξιοπιστίας, πολλαπλασιασμένο από τη «ροή ειδήσεων» στα κοινωνικά δίκτυα, με παντός ύφους και ήθους σχόλια.

Οι επιδράσεις

Ας δούμε, λοιπόν, ορισμένα σημεία που αναδεικνύουν οι πρόσφατες έρευνες σχετικά με τις επιδράσεις της παραπληροφόρησης:

Το έδαφος όπου η παραπληροφόρηση ευδοκιμεί είναι ιδιαιτέρως γόνιμο όταν ένα συμβάν προκαλεί φόβο, καθώς ο άνθρωπος αναζητεί τους τρόπους να προστατευτεί. Τότε τα επακόλουθα της παραπληροφόρησης είναι εξαιρετικά ισχυρά και συχνά αλλοιώνουν ακόμη και την ίδια την εμπειρία αυτοπτών μαρτύρων.

Όταν μια ατεκμηρίωτη δήλωση ακούγεται συχνά, ο πολίτης αρχίζει να πιστεύει ότι είναι αληθινή. Το φαινόμενο ονομάζεται «επίδραση της απατηλής αλήθειας» και ερευνάται συστηματικά στην πολιτική επικοινωνία και τη διαφήμιση. Η επίδραση αυτή είναι ισχυρότερη όταν η προσοχή του ατόμου στρέφεται στο πόσο ενδιαφέρουσα είναι η δήλωση και όχι στο αν είναι ακριβής. Επειδή όμως οι ειδήσεις, εδώ και δεκαετίες, κατασκευάζονται για να είναι εντυπωσιακές, προκαλούν ολοένα και περισσότερο την τάση των πολιτών να τις προσεγγίσουν βάσει του πόσο ενδιαφέρουσες (και όχι πόσο ακριβείς) είναι. Η στάση αμφισβήτησης μας «ανοσοποιεί» εν μέρει από την παραπληροφόρηση, αλλά δεν αρκεί, εάν δεν συνοδεύεται από ενεργητική αναζήτηση των τεκμηρίων. Οι άνθρωποι είμαστε γνωστικά τεμπέληδες ή, για να το πούμε πιο επιστημονικά, τείνουμε να σκεφτόμαστε με τον λιγότερο δυνατό γνωστικό φόρτο και να καταβάλλουμε το λιγότερο δυνατό κόπο, εξοικονομώντας πόρους για τα πιο «επείγοντα». Χρειαζόμαστε τις πληροφορίες γιατί μας δίνουν «ασφάλεια», αλλά με τη λιγότερη δυνατή προσπάθεια. Όμως, οι τρέχουσες συνθήκες απαιτούν διαρκή κριτική εγρήγορση.

Η έκθεση σε θεωρίες συνωμοσίας (όπως π.χ. με το ζήτημα του εμβολιασμού ή της κλιματικής αλλαγής) οδηγεί σε πολιτική αδιαφορία και μειώνει την ηθική συμπεριφορά. Η αποκατάσταση της αλήθειας, εάν η θεωρία συνωμοσίας έχει ευρέως διαδοθεί, είναι ιδιαιτέρως δύσκολη, γιατί όταν οι παραπλανητικές πληροφορίες ενσωματωθούν στις πεποιθήσεις των ανθρώπων, γίνονται εξαιρετικά ανθεκτικές και αντιστέκονται σθεναρά στην αλλαγή. Ωστόσο, ακόμη και εάν η προσπάθεια αποκατάστασης της αλήθειας ευδοκιμήσει και ο μύθος καταρριφθεί, το νοητικό κενό που απομένει δημιουργεί ανασφάλεια και σύγχυση. Οι άνθρωποι χρειάζονται πειστικές, απλές και κατανοητές εναλλακτικές εξηγήσεις, που θα καλύψουν το κενό και θα αποκαταστήσουν τη συνοχή, και πείθονται ευκολότερα από μια ανακοίνωση για το τι πιστεύουν οι ειδικοί επιστήμονες, παρά από μια τεκμηριωμένη, αλλά γνωστικά κοπιαστική ανάλυση. Στην περίπτωση του εμβολιασμού, π.χ., οι έρευνες έδειξαν ότι η ανακοίνωση πως το 90% των παιδιάτρων θεωρούν τα εμβόλια ασφαλή και συστήνουν στους γονείς να εμβολιάζουν τα παιδιά τους ήταν αποτελεσματικότερη από οποιαδήποτε αναλυτική τεκμηρίωση.

Νοητική σύγχυση

Η παραπληροφόρηση επηρεάζει την πολιτική συμπεριφορά των πιο απροβλημάτιστων, εύπιστων,αφελών ή ιδεολογικά ανένταχτων πολιτών. Δημιουργεί νοητική σύγχυση και κόπωση, οδηγώντας στην αδράνεια και την αποστασιοποίηση από την πολιτική, καθώς ο πολίτης αισθάνεται ότι δεν είναι σε θέση να γνωρίζει την αλήθεια, ώστε να πράξει αναλόγως. Ωστόσο, οι πολιτικά ενταγμένοι τείνουν να αγνοούν τις μη συμβατές με την ιδεολογία ή τις πεποιθήσεις τους πληροφορίες, ανεξάρτητα από το πόσο ακριβείς είναι. Γι’ αυτό και η παραπληροφόρηση οξύνει την πόλωση.

Ήτανε άραγε πλαστικές οι σφαίρες που χρησιμοποιήθηκαν πρόσφατα στο Κουκάκι, όπως είπαν τα άτομα που τραυματίστηκαν, ή ήταν απλώς πλαστικές μπάλες, όπως ανακοίνωσε το υπουργείο Προστασίας του Πολίτη; Απουσίαζε η εισαγγελική εντολή όταν οι αστυνομία εισέβαλε στην ιδιωτική κατοικία, όπως έσπευσε να καταγγείλει δημόσια η άμεσα θιγμένη οικοδέσποινα; Υπήρχε εντολή, ήταν μεταγενέστερη, ήταν προφορική ή γραπτή;Τι από όσα, αντιφάσκοντας, ανακοίνωσαν αργότερα διάφοροι επίσημοι φορείς θα πιστέψει εντέλει ο πολίτης; Αν ισχύουν τα ψυχολογικά ερευνητικά ευρήματα, το τι θα πιστέψουμε θα εξαρτηθεί από το πόσο μας φόβισε το συμβάν, από το πόσο συχνά θα ακούσουμε τους ισχυρισμούς της μίας ή της άλλης πλευράς, ή από το αν είναι συμβατή με τις πεποιθήσεις μας η μία ή η άλλη θέση. Μόνον που τίποτα από όλα αυτά δεν θα προέρχεται από την ενεργή αξιοποίηση του νου μας.

Πριν από είκοσι περίπου χρόνια, όταν τα μέσα ενημέρωσης ήταν ακόμη συμβατικά, δημοσιεύτηκε σε έγκυρη εφημερίδα το «αποχαιρετιστήριο γράμμα» του Γκαμπριέλ Γκαρθία Μάρκες που «πέθαινε από καρκίνο», ένα γράμμα μελό, γεμάτο από κοινοτοπίες, το οποίο έκανε τον γύρο του κόσμου, έως ότου ο Μάρκες αποφάσισε να διαψεύσει ότι ήταν ο συντάκτης του. Πιο πρόσφατα, στην Ελλάδα, κυκλοφόρησαν στο Διαδίκτυο το «Παράπονο του Ελύτη» διανθισμένο με «μια πολύχρωμη μπουγάδα» και ένα ποίημα με τίτλο «Να μάθεις να φεύγεις», υποτίθεται γραμμένο από τον Λουντέμη. Εκατοντάδες χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης ταυτίστηκαν με τα κείμενα αυτά, εξαργύρωσαν πνευματική καλλιέργεια και άντλησαν υπόσταση μέσω της κοινοποίησής τους, ακόμη και έγκριτοι, έμπειροι ραδιοφωνικοί παραγωγοί τα αναπαρήγαγαν στις εκπομπές τους.

Ζήτημα πολιτικός

Θα αντιτάξει κανείς ότι το ζήτημα αυτό δεν είναι πολιτικό. Και όμως είναι, ακριβώς γιατί αποδεικνύει την απουσία νοητικής εγρήγορσης από ανθρώπους που αναμφισβήτητα είχαν την παιδεία να γνωρίζουν το ύφος γραφής του Ελύτη και του Λουντέμη. Η έκπτωση του βάθους και της αισθητικής του λόγου, η υφολογική ισοπέδωση μεγάλων συγγραφέων σε εύπεπτα στιχάκια και η άκριτη υιοθέτησή τους από το ευρύ κοινό δεν κάνει άλλο παρά να εξοικειώνει με την εντυπωσιακή κουταμάρα και να εκπαιδεύει τους ανθρώπους να καταναλώνουν παθητικά και να αναπαράγουν επιπόλαια ό,τι τους σερβίρουν. Μετά από την τέχνη, θα ακολουθήσει και η πολιτική. Όταν θα έχουμε πιστέψει ότι ο Λουντέμης έγραφε για ανθρώπους που «με το τονισμένο εγώ τους σε ρίχνουν...» ή γι’ «αυτούς που αντί για έρωτα σου πουλάνε εξυπνάδες» και ο Ελύτης για το πώς είναι «να αντικρίζεις τη ζωή με μούτρα» ή «να χρειάζεται να περιμένεις τις διακοπές»1, θα είμαστε πλέον απολύτως έτοιμοι να εξισώσουμε τον λαϊκισμό με τον ναζισμό ή την εθνική αντίσταση με τον εθελοντισμό, ακόμη και να πειστούμε ότι το Ολοκαύτωμα δεν έγινε ποτέ. Αλλά τότε θα είναι πια πολύ αργά.

* Η Μπετίνα Ντάβου είναι καθηγήτρια Ψυχολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών

1. Ενδεικτικά https://www.ellinikahoaxes.gr/2017/01/25/lountemis/ και https://www.ellinikahoaxes.gr/2015/10/14/parapono-eliti/

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

ΓΝΩΜΕΣ

ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΑ

EDITORIAL

ΑΝΑΛΥΣΗ

SOCIAL