Του Κώστα Γαλανόπουλου*
- «Θα έπρεπε να έχω γεννηθεί κάπου στα δάση της Αμερικής, μεταξύ των αποικιστών της Δύσης, όπου ο πολιτισμός μόλις άρχισε να ανθίζει και όπου η ζωή είναι ένας αδιάκοπος αγώνας ενάντια σε αδάμαστους ανθρώπους, ενάντια σε μια αδάμαστη φύση», έγραφε ο Μπακούνιν εξομολογούμενος στον Τσάρο. Αλλά ας μη βιαστούμε αυτή του τη λαχτάρα, ενός άγριου βίου στη φύση, να την αποδώσουμε στην τρικυμισμένη ιδιοσυγκρασία του. Αν το κάναμε ίσως να μη λαθεύαμε, θα αδικούσαμε όμως τον Μαρξ, μιας και αυτός φαίνεται πως κατακλύζεται από παρόμοια συναισθήματα λαχτάρας, απώλειας πιθανόν, αναλογιζόμενος άλλους τρόπους ζωής στα μακρινά δάση της Αμερικής.
«Θα έπρεπε να έχω γεννηθεί κάπου στα δάση της Αμερικής, μεταξύ των αποικιστών της Δύσης, όπου ο πολιτισμός μόλις άρχισε να ανθίζει και όπου η ζωή είναι ένας αδιάκοπος αγώνας ενάντια σε αδάμαστους ανθρώπους, ενάντια σε μια αδάμαστη φύση», έγραφε ο Μπακούνιν εξομολογούμενος στον Τσάρο.1 Αλλά ας μη βιαστούμε αυτή του τη λαχτάρα, ενός άγριου βίου στη φύση, να την αποδώσουμε στην τρικυμισμένη ιδιοσυγκρασία του. Αν το κάναμε ίσως να μη λαθεύαμε, θα αδικούσαμε όμως τον Μαρξ, μιας και αυτός φαίνεται πως κατακλύζεται από παρόμοια συναισθήματα λαχτάρας, απώλειας πιθανόν, αναλογιζόμενος άλλους τρόπους ζωής στα μακρινά δάση της Αμερικής. Ιδιοσυγκρασιακή προσωπικότητα και ο ίδιος, και όχι νεαρός πια, παρʼ όλα αυτά στις σημειώσεις που κρατά μελετώντας τις εθνολογικές εργασίες της εποχής είναι έκδηλος ο θαυμασμός του για το βίο των φυσικών κοινωνιών.2 Ο θελκτικός αναχωρητικός ρομαντισμός του 19ου αιώνα δεν θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστες δύο από τις πιο ανήσυχες προσωπικότητες του· η απόσταση απʼ το κέντρο του αιώνα στην άκρη του κόσμου δεν είναι τόσο μεγάλη ούτε τόσο αγεφύρωτη όσο καταρχήν φαίνεται. Δεν πρόκειται άλλωστε απλώς για έναν προσωπικό, ιδιοσυγκρασιακό, αναχωρητισμό, αλλά για έναν πολιτικό επίσης αναχωρητισμό. Η Φύση, εδώ, δεν αποτελεί ένα ειδυλλιακό περιβόλι καταφυγής και απόσυρσης, αλλά έναν υπαρκτό τόπο όπου οι άνθρωποι ζουν έχοντας μια άλλη σχέση μαζί της· συνεπώς, και μεταξύ τους. Επιπλέον, ας μην το ξεχνάμε, στην Αμερική η Ευρώπη ξεφόρτωσε και προώθησε προς την απέραντη ενδοχώρα καραβιές αντιφρονούντων και όσους ζητούσαν διέξοδο απʼ την καταθλιπτική και πνιγηρή ατμόσφαιρα του δυτικού πολιτισμού. Ήταν, άλλωστε, μια εποχή όπου οι άνθρωποι είχαν όντως πειστεί ότι είχαν γεννηθεί ελεύθεροι, αλλά ήταν παντού αλυσοδεμένοι. Ίσως εδώ να βρισκόταν η κατεξοχήν πολιτική λειτουργία της Αμερικής: στη δυνατότητα διαφυγής από έναν κόσμο που, ξάφνου, αποδείχτηκε ότι δεν ήταν πεπερασμένος. Ο μη τόπος υπήρχε πραγματικά, και όποιος τον ζητούσε μπορούσε να τον φτάσει. Φαινόταν, λοιπόν, ότι υπήρχε μια διέξοδος, την πρόσφερε ο άγριος ακόμη πλανήτης, από την ασθένεια που κατέτρωγε τις κοινωνίες της Δύσης, το κοινωνικό ζήτημα.
Με πολλούς τρόπους, ο άγριος πλανήτης και οι άνθρωποί του ανανέωσαν τον πολιτισμό της Ευρώπης και το κυρίαρχο σύστημά του, τον καπιταλισμό, καθώς όπως φάνηκε η διέξοδος του Νέου Κόσμου δεν ωφέλησε μόνο τους αντιφρονούντες. Ένα, όμως, πράγμα δεν κατάφερε να ανανεώσει: τη σχέση του δυτικού ανθρώπου με τη φύση. Και αυτό διότι κάτι τέτοιο θα απαιτούσε την υπονόμευση μιας από τις πλέον κυρίαρχες, και καταστροφικές, ιδέες του δυτικού πολιτισμού, την ιδέα του ανθρώπινου εξαιρετισμού. Ο χωρισμός του ανθρώπου από τη φύση τον βοήθησε να μεγαλουργήσει και να κατακτήσει τον κόσμο, να τιθασεύσει την αγριάδα του, αλλά και να τον ξανακάνει πεπερασμένο. Αυτός ήταν ένας θρίαμβος και ως τέτοιος βιώθηκε· μέχρι πρότινος. Διότι, ο άνθρωπος μόλις πρόσφατα συνειδητοποίησε ότι ο πλανήτης δεν μπορούσε πλέον να του προσφέρει διαφυγή από την ασθένεια που τώρα κατατρώει τις κοινωνίες του, αλλά και τον ίδιο τον πλανήτη, το περιβαλλοντικό ζήτημα.
Σε τούτο, λοιπόν, διαφέρουν τα δύο ζητήματα: το κοινωνικό ήταν γεωγραφικά οριοθετημένο. Αν και, όπως φάνηκε, ήταν ένα πρόβλημα εν κινήσει, το οποίο ακολουθούσε τους ανθρώπους κατά πόδας όπου αυτοί και αν κατέφευγαν, υπήρξε προς στιγμήν και υπήρχε πάντοτε μια στιγμή που μπορούσες να του ξεφύγεις. Ο πλανήτης ήταν μεν πεπερασμένος, αλλά για πολύ καιρό υπήρξε απέραντος. Το ίδιο ίσχυε και για το σύστημα που γεννούσε το κοινωνικό ζήτημα: μπορούσε να επεκταθεί κατά βούληση, να εξαπλώσει την κυριαρχία του, να ανανεώσει τα γηρασμένα μέλη του, να κατακτήσει τον κόσμο. Όμως, το σύστημα που φαινόταν απέραντο το ίδιο αποδείχτηκε πως ήταν επίσης πεπερασμένο, και αυτό διότι ο πλανήτης ήταν πεπερασμένος. Το περιβαλλοντικό ζήτημα δεν είναι ένα πρόβλημα εν κινήσει, δεν οριοθετείται, είναι ένα πρόβλημα καθολικό· στον χώρο και ως εκ τούτου και στο χρόνο. Και αυτό γιατί δεν υπάρχει άλλος πλέον πλανήτης για να του ξεφύγουμε, αλλά ούτε και χρόνος για να το αποφύγουμε.
Εδώ έχει εργαστεί η Ιστορία με την πανουργία της: ο μερικός χαρακτήρας του κοινωνικού ζητήματος, που άφηνε μια δυνατότητα διαφυγής, αποφυγής (ή αμφισβήτησης), έχει πλέον απορροφηθεί από το περιβαλλοντικό ζήτημα, έγινε μέρος του. Ακόμη περισσότερο, αποτελεί γενεσιουργό του αιτία σε τέτοιο βαθμό που η λύση του συνολικού/περιβαλλοντικού να προϋποθέτει τη λύση του επιμέρους/κοινωνικού. Έτσι, το κοινωνικό ζήτημα αποκτά, εκ των πραγμάτων, τις ιδιότητες που πάντοτε ζητούσε: την καθολικότητα και την αναντίρρητη δεσμευτικότητα. Αυτές είναι βασικές ιδιότητες του περιβαλλοντικού ζητήματος που μεταφέρονται κατʼ ανάγκην και στο κοινωνικό ζήτημα. Η Ιστορία φαίνεται, επίσης, πως εκδικείται και για λογαριασμό μιας ιδέας, στενά συνδεδεμένης με το κοινωνικό ζήτημα, της ουτοπίας. Ο μη τόπος ενός άλλου βίου, που απωθούνταν ως ποθούμενη μελλοντολογία, αποκτά τώρα χαρακτηριστικά πρωτόγνωρα: ο άλλος βίος πρέπει να γίνει πραγματικότητα δίχως καμιά αμφιβολία, αναντίρρητα και επιτακτικά, στον παρόντα χρόνο.
Η Ιστορία, όμως, εκδικείται όχι για λογαριασμό της, αλλά εκ μέρους της Φύσης, ως μέρος της Φύσης. Η επαπειλούμενη καταστροφή μας επιβάλει να ξαναθυμηθούμε ότι δεν υπάρχει οντολογική διαφορά μεταξύ τους, γιατί ο άνθρωπος είναι και οι δύο. Ο χωρισμός ανθρώπου και φύσης παρήγαγε το χωρισμό του ανθρώπου από τον άνθρωπο και τις διαχωρισμένες κοινωνίες του (το κοινωνικό ζήτημα) που τώρα απειλούνται από τις συνέπειες του αρχικού χωρισμού (το περιβαλλοντικό ζήτημα). Για πάρα πολύ καιρό κρατηθήκαμε χωριστά από τη φύση, χωρίζαμε τη Φύση από την Ιστορία. Μόλις που προλαβαίνουμε να τις ξαναενώσουμε.
* Δρ. Πολιτικής Φιλοσοφίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο
1 Mikhail Bakunin, Εξομολόγηση, όπως παρατίθεται στο Paul Avrich, «Bakunin and the United States», International Review of Social History, 24(3), 1979, σ. 330.
2 Βλ. Karl Marx, The Ethnological Notebooks, Van Gorcum & C. B. V., Ολλανδία, 1974.
