Του Κωστή Παπαδημητρίου*
Τα τελευταία χρόνια έχει δημιουργηθεί μια διεθνής δημόσια συζήτηση περί της σκοπιμότητας κατάργησης των μετρητών από τις συναλλαγές ή έστω ενός δραστικού περιορισμού τους με νομικά μέτρα (υποχρεωτική χρήση ηλεκτρονικών μέσων με φορολογικές ποινές, επιβολή κόστους στην ανάληψη μετρητών από τα καταστήματα και τα ΑΤΜ, κ.λπ.). Η συζήτηση αυτή προωθείται από τρία διακριτά λόμπυ με διαφορετικά κίνητρα. Ωστόσο, υπάρχουν πολύ σημαντικές αντιρρήσεις για τη σκοπιμότητα μιας τέτοιας πολιτικής. Μάλιστα, στην πλευρά της αμφισβήτησης βρίσκονται και οι κεντρικές τράπεζες, συμπεριλαμβανομένης της ΕΚΤ.
Το πρώτο και συνηθέστερο, ιδίως στην Ελλάδα, επιχείρημα υπέρ της κατάργησης των μετρητών είναι ότι η χρήση τους διευκολύνει
παράνομες και εγκληματικές δραστηριότητες, από τη φοροδιαφυγή έως το εμπόριο ναρκωτικών και όπλων, καθώς και την τρομοκρατία. Με βάση αυτή την επιχειρηματολογία, η κατάργηση της χρήσης των μετρητών και η πλήρης αντικατάστασή τους από μέσα συναλλαγών που είναι ονομαστικά και έχουν ανιχνεύσιμη διαδρομή (εμβάσματα, ηλεκτρονικές συναλλαγές, πιστωτικές κάρτες, κ.λπ.) θα καταφέρουν συντριπτικό πλήγμα σε κάθε είδους παράνομη δραστηριότητα. Φυσικά, αυτό είναι απλά μια υπόθεση, καθώς τόσο η φοροδιαφυγή όσο και οι άλλες παράνομες δραστηριότητες δεν εξαρτώνται αποκλειστικά από τα μετρητά για τη χρηματοδότησή τους. Και αυτό δεν πρέπει να αποτελεί λόγο στέρησης του δικαιώματος στα μετρητά για τους υπόλοιπους πολίτες.
Το δεύτερο επιχείρημα αφορά την τεχνολογική ευκολία χρήσης του ηλεκτρονικού χρήματος έναντι των μετρητών, και γενικότερα την πρόοδο στην τεχνολογία των πληρωμών (e-banking, m-banking, κ.λπ.) και προέρχεται από τον χώρο των λεγόμενων fintech, δηλαδή των ιδρυμάτων ηλεκτρονικού χρήματος που δεν είναι παραδοσιακές τράπεζες. Αλλά και οι παραδοσιακές τράπεζες θέλοντας να μειώσουν το κόστος και να διώξουν τον κόσμο από το γκισέ και τα ΑΤΜ άνοιξαν το δρόμο στις νεόκοπες fintech, από τις οποίες αντιμετωπίζουν πλέον σκληρό ανταγωνισμό. Παράλληλα, η υποχρεωτική χρήση των POS από τις επιχειρήσεις προκάλεσε μια μεγάλη εξοικονόμηση δαπανών για μάρκετινγκ στο χρηματοπιστωτικό σύστημα, ενώ παράλληλα αποτέλεσε μια μεγάλη πηγή εσόδων από τις προμήθειες για τη χρήση τους. Μια άλλη παράμετρος είναι ότι το ανιχνεύσιμο ηλεκτρονικό χρήμα μπορεί να δώσει πάρα πολλές πληροφορίες για τις καταναλωτικές και άλλες συνήθειες σε όποιον το ελέγχει.
Τέλος, το τρίτο επιχείρημα είναι μακροοικονομικό και συνδέεται με την υποστήριξη της πολιτικής της λιτότητας. Όσο υπάρχουν μετρητά, δεν μπορούν να υπάρχουν έντονα αρνητικά επιτόκια: φυσικά πρόσωπα και επιχειρήσεις θα αποσύρουν μαζικά τις καταθέσεις τους και θα προτιμήσουν να τις διαφυλάξουν σε μετρητά. Σε αυτή την περίπτωση η άσκηση επεκτατικής δημοσιονομικής πολιτικής (αύξηση των δαπανών και μείωση φόρων) είναι μονόδρομος για την ανάκαμψη της οικονομίας. Συνεπώς, το λόμπι της λιτότητας ζητάει την κατάργηση των μετρητών, προκειμένου να αποτρέψει τη δημοσιονομική λύση. Γι αυτό ένας από τους πιο ένθερμους υποστηρικτές αυτής της ιδέας είναι ο καθηγητής του Χάρβαρντ Kenneth Rogoff, συγγραφέας της Βίβλου της λιτότητας1, του βιβλίου που δυστυχώς επηρέασε καθοριστικά την ευρωπαϊκή οικονομική πολιτική στη διάρκεια της κρίσης του ευρώ. Σχετικά με το ζήτημα των μετρητών έχει δημοσιεύσει ένα βιβλίο που απευθύνεται στο γενικό κοινό (Η κατάρα των μετρητών, 2016), καθώς και μια σειρά επιστημονικών άρθρων2, όπου μεταξύ άλλων προτείνει να γίνει η κατάργηση των χαρτονομισμάτων με διεθνή συνθήκη ταυτόχρονα σε όλες τις χώρες για να αποφευχθεί ο αθέμιτος ανταγωνισμός από κάποιες που θα θελήσουν να τα διατηρήσουν.
Η θέση της ΕΚΤ
Ποια είναι η θέση της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, ενός κατεξοχήν αρμόδιου οργανισμού, για το θέμα αυτό; Η θέση της έχει διατυπωθεί με άρθρο του Yves Mersch3, μέλους του Εκτελεστικού Συμβουλίου. Σύμφωνα με το άρθρο αυτό, τα βασικά επιχειρήματα, που συνοψίσαμε παραπάνω, δεν είναι αρκετά για την κατάργηση των μετρητών. Μάλιστα, παρατηρεί ότι η τεχνολογική καινοτομία ενδεχομένως να ωφελεί περισσότερο τους ίδιους τους φορείς της παρά τους πελάτες τους, και ότι τα (οριακά) αρνητικά επιτόκια χρησιμοποιήθηκαν με επιτυχία σε συνδυασμό με άλλα εργαλεία (ποσοτική χαλάρωση), χωρίς να οδηγήσουν σε φυγή στα μετρητά και ότι το συναλλακτικό κοινό διατηρεί την επιθυμία του για χρήση των μετρητών. Μάλιστα, αυτή γίνεται μεγαλύτερη, καθώς η ζήτηση για μετρητά αυξάνεται ταχύτερα από την ονομαστική αύξηση του ΑΕΠ.
Για τον Mersch, τα χαρτονομίσματα έχουν μια ακόμη σημαντική πολιτική και συνειδησιακή λειτουργία, καθώς αποτελούν την άμεση χειροπιαστή σχέση των Ευρωπαίων πολιτών με την κεντρική τους τράπεζα. Συνεπώς, αναφέρει, η στάση της ΕΚΤ είναι ουδέτερη μεταξύ των συναλλαγών με μετρητά και χωρίς μετρητά, αρκεί να ικανοποιούνται τέσσερις αρχές: τεχνολογική ασφάλεια, αποτελεσματικότητα, τεχνολογική ουδετερότητα, και ελευθερία επιλογής των χρηστών των μέσων συναλλαγής. Και καταλήγει ότι η ΕΚΤ θα συνεχίσει να εκδίδει χαρτονομίσματα κλείνοντας με τη χαρακτηριστική φράση ότι «αν κάποια μέρα τα χαρτονομίσματα αντικατασταθούν από τα ηλεκτρονικά μέσα πληρωμής, αυτή η απόφαση θα αντανακλά τη βούληση των πολιτών και όχι την ισχύ των λόμπυ».
Φοροδιαφυγή και μετρητά
Στην Ελλάδα, οι φορολογικές αρχές προωθούν με ανεξήγητη προσήλωση τη χρήση του ηλεκτρονικού χρήματος ως πανάκεια για την αντιμετώπιση της φοροδιαφυγής, παρασύροντας σε αυτό και τις πολιτικές ηγεσίες. Το νομοσχέδιο που έχει θέσει σε διαβούλευση η κυβέρνηση αλλάζει τις παραμέτρους του προηγούμενου νόμου με τρόπο που μεταβάλλει πλήρως τη φιλοσοφία του μέτρου. Ο παλιός νόμος συνέδεε τις συναλλαγές με την παραχώρηση του αφορολόγητου και είχε χαμηλότερα όρια, καθώς στόχος του ήταν να ενθαρρύνει και όχι να επιβάλει τις ηλεκτρονικές συναλλαγές. Το νέο νομοσχέδιο προβλέπει υψηλό ποσοστό απαιτούμενων δαπανών και τιμωρεί με ιδιαίτερα υψηλό πρόστιμο (22%) τη χρήση των μετρητών. Με αυτό τον τρόπο παραβιάζει κατάφωρα την αρχή της ελευθερίας επιλογής των μέσων συναλλαγής, την οποία όπως είδαμε τοποθετεί σε υψηλό επίπεδο ακόμη και η ΕΚΤ.
Τα αποτελέσματα στη φοροδιαφυγή είναι αμφίβολα, ιδίως από τη σχεδιαζόμενη επέκταση του μέτρου. Πράγματι, από το 2015 που ενισχύεται η χρήση των ηλεκτρονικών συναλλαγών, καταγράφεται μια σημαντική αύξηση των εισπράξεων από ΦΠΑ, που δεν μπορεί να εξηγηθεί μόνο από τις όποιες αυξήσεις των συντελεστών ΦΠΑ. Σύμφωνα με μελέτη της Τράπεζας της Ελλάδας4 (Μάιος 2017) και μελέτη του ΙΟΒΕ5 (Ιούλιος 2018), η αύξηση της χρήσης του ηλεκτρονικού χρήματος (ιδίως πιστωτικών και χρεωστικών καρτών) οδήγησε σε σημαντική αύξηση της συμμόρφωσης στην είσπραξη του ΦΠΑ. Αλλά πρόσφατα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε έκθεση που ισχυρίζεται ακριβώς το αντίθετο: ότι στην Ελλάδα μειώθηκε η συμμόρφωση των υπόχρεων ΦΠΑ. Αυτό περιλαμβάνεται στην τακτική έκθεση για το λεγόμενο «κενό ΦΠΑ» (τη διαφορά του ΦΠΑ που εισπράττεται σε σχέση με αυτό που θα έπρεπε να έχει εισπραχθεί βάση των συντελεστών και της κατανάλωσης). Καθώς όλες αυτές οι εκθέσεις κάνουν μια σειρά από υποθέσεις και δεν αποκαλύπτουν πλήρως τη μεθοδολογία τους, είναι δύσκολο να συμπεράνεις ποιος τελικά έχει δίκιο. Επίσης, ακόμη και στο βαθμό που υπήρξε μια βελτίωση στη φορολογική συμμόρφωση, αυτό δεν σημαίνει αυτόματα ότι θα είναι μόνιμη ούτε ότι θα αυξηθεί γραμμικά με την αύξηση των ηλεκτρονικών συναλλαγών. Πρέπει να σημειωθεί ότι, την ίδια περίοδο που συμβαίνουν αυτά, καταγράφεται μείωση των κερδών των ελευθέρων επαγγελματιών με απώλεια φορολογικών εσόδων.
Και βεβαίως, η μεγάλη φοροδιαφυγή των πολυεθνικών ή γενικότερα των μεγάλων επιχειρήσεων δεν γίνεται με μετρητά ή με την αποφυγή έκδοσης αποδείξεων λιανικής, αλλά με περισσότερο ή λιγότερο εξεζητημένες λογιστικές μεθόδους, όπως οι τριγωνικές συναλλαγές, η μεταφορά κερδών σε χώρες με ευνοϊκό φορολογικό καθεστώς, η τιμολόγηση των ενδοομιλικών συναλλαγών, το λεγόμενο «καρουζέλ», κ.ά.
Συνεπώς, το ζήτημα της χρήσης των μετρητών είναι ένα ζήτημα με πολλές διαστάσεις που πρέπει να λαμβάνονται υπόψη σφαιρικά και όχι να σχεδιάζονται πολιτικές με μονοδιάστατο τρόπο και με ιδιαίτερα αμφίβολα και αμφιλεγόμενα αποτελέσματα.
* Οικονομολόγος - δημοσιογράφος
1 Kenneth S. Rogoff, Carmen Reinhart, This Time Is Different, Princeton University Press, 2009.
2 Kenneth S. Rogoff, The Curse of Cash, Princeton University Press, September, 2016 και μεταξύ άλλων, Kenneth S. Rogoff, Costs and Benefits to Phasing Out Paper Currency, Working Paper 20126, National Bureau of Economic Research, Μάιος 2014.
3 Mersch, Yves, (28 Απριλίου 2017), Why Europe still needs cash, Project Syndicate (αναδημοσιεύεται στο site της ΕΚΤ).
4 George Hondroyiannis and Dimitrios Papaoikonomou, «The Effect of Card Payments on VAT Revenue in Greece», Working Paper 225, Bank of Greece, Μάιος 2017.
5 ΙΟΒΕ, «Οι ηλεκτρονικές πληρωμές μετά τους κεφαλαιακούς περιορισμούς: Μέτρα ενίσχυσης και φορολογικά έσοδα», Ιούλιος 2018.
