Του Man - Ho - Heo*
Οι πολίτες της Ανατολικής Γερμανίας ήταν υποχρεωμένοι να συμμετέχουν σε μαζικές οργανώσεις. Επίσης, ελέγχονταν, όχι μόνο από τους γενικούς μηχανισμούς ιδεολογικής προπαγάνδας, αλλά κι από άλλους, που είχαν αναπτυχθεί μέσα από ισχυρά παράλληλα γραφειοκρατικά δίκτυα. Εντούτοις, η αντίδραση στο πανίσχυρο SED (Sozialistische Einheitspartei Deutschlands, το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Ανατολικής Γερμανίας) ποτέ δεν σταμάτησε.
Σε ό,τι αφορά τις αποστολές παρακολούθησης προσώπων το Σοσιαλιστικό Κόμμα μπορούσε να ζητήσει τη συνδρομή μίας ισχυρής γραφειοκρατίας, της Stasi, η οποία αποτελούσε τμήμα του Υπουργείου Κρατικής Ασφαλείας και διατηρούσε δίκτυα και σε εθνικό επίπεδο και σε περιφερειακό (Bezirk) και σε τοπικό (Kreis). Οι υπάλληλοι των δικτύων αυτών συνεργάζονταν στενά με τα αποκεντρωμένα δίκτυα του Σοσιαλιστικού Κόμματος.
Η Stasi συντόνιζε πολλές δομές ελέγχου, διατηρώντας όλες τις αρμοδιότητες αστυνόμευσης και ελέγχου. Εντούτοις, ο έλεγχος της Stasi δεν ήταν τόσο αποτελεσματικός όσο θα πίστευε κανείς παρατηρώντας εκ πρώτης όψεως την τεράστια δομή της (85.000 - 110.000 υπάλληλοι και 100.000 - 500.000 πληροφοριοδότες). Εξαιτίας των υπερβολών του ανεπίσημου δικτύου της, η Stasi ποτέ δεν γνώρισε την ευρύτερη αποδοχή του λαού της Ανατολικής Γερμανίας. Εξάλλου, οι πολίτες στρέφονταν όλο και περισσότερο σε ένα δυτικό τρόπο ζωής και σε μια δυτική κουλτούρα, την ώρα που οι οικονομικές συνθήκες επιδεινώνονταν. Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο το σύνολο του πληθυσμού αντιμετωπίζονταν ως ύποπτο στο όνομα της ασφάλειας και της μάχης ενάντια στην αποσταθεροποίηση από την άνοδο των «εχθρών του συστήματος».
Χωρίς τη Stasi στην Ανατολική Γερμανία το κράτος θα κατέρρεε. Εντούτοις, η δράση της τελευταίας πολλές φορές κατακρίθηκε και θεωρήθηκε σύμβολο του παραλογισμού των ηγετικών ελίτ. Το να θέλει κανείς να ελέγχει τα πάντα, σε όλες τις σφαίρες της κοινωνικής ζωής, είναι αδύνατον, και ως εκ τούτου το σύστημα καθίσταται δυσλειτουργικό. Οι υπερβολικές παρεμβάσεις της Stasi για την επιβολή ενός συγκεκριμένου μοντέλου κοινωνικής συμπεριφοράς, απέναντι σε μία κοινωνία στην οποία αναπτύσσονταν ήδη πλουραλιστικές τάσεις (μέσα από την ύπαρξη μιας δεύτερης κοινωνικής σφαίρας), υπονόμευσαν τη συστημική συνοχή, και συνεπώς επιτάχυναν την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος στην Ανατολική Γερμανία.
Παρόλο που ο μηχανισμός κρατικού ελέγχου ήταν υπερτροφικός στην Ανατολική Γερμανία, τα κοινωνικο-πολιτικά δίκτυα που δημιουργήθηκαν από το Κράτος, για να επιτευχθεί μέσω της πειθάρχησης η κοινωνική συναίνεση, δεν θα μπορούσαν να είναι συγκρίσιμα με τα αντίστοιχα της καταστολής στην Κίνα. Η ανάπτυξη της μυστικής αστυνομίας και η αναζήτηση πολιτικών εγκλημάτων σταμάτησαν από την δεκαετία του 1960. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα υπέφερε ήδη από έλλειψη πολιτικής αποτελεσματικότητας και νομιμοποίησης. Μόλις ο λαός κατάλαβε ότι η ηγεσία του Κόμματος δεν ήθελε να δεσμευτεί στην μεταρρυθμιστική πολιτική του M. Gorbatchev, η κρίση νομιμοποίησής του εκτοξεύτηκε. Η άρνηση της αποδοχής των εξελίξεων και η προσπάθεια καταστολής κάθε δημόσιας κριτικής έθεσαν τους πολίτες εκτός του πολιτικού παιχνιδιού.
Από την άλλη, στο τέλος του δεύτερου μισού της δεκαετίας του 1970, η αντίσταση οργανώθηκε κυρίως εντός των ευαγγελικών εκκλησιών και προηγήθηκε εκείνης των κοινωνικών κινημάτων για την ειρήνη και της αντίστοιχης των οργανώσεων για την οικολογία, για τον Τρίτο Κόσμο, και για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Όσο όμως η κοινωνική αντίδραση παρέμενε στο περιθώριο, τόσο το Σοσιαλιστικό Κόμμα μπορούσε να αποκρύψει την κρίση απονομιμοποίησής του. Εντούτοις, στο τέλος της δεκαετίας του 1980 τα συμπτώματα της κρίσης του συστήματος ήταν εμφανή στο σύνολο της κοινωνικής και οικονομικής ζωής.
Σε συνέχεια των τοπικών εκλογών της 7ης Μαΐου 1989, τα κοινωνικά κινήματα απέδειξαν ότι υπήρξε εκλογική νοθεία και αντέδρασαν. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα αντέδρασε όπως συνήθως, συλλαμβάνοντας 120 ηγέτες κινημάτων για τα πολιτικά δικαιώματα, οι οποίοι προσπάθησαν να καταθέσουν μία ένσταση ενώπιων του Ανωτάτου Δικαστηρίου, τον Ιούνιο του ίδιου έτους. Στόχος τους ήταν να ακυρώσουν τα αποτελέσματα των εκλογών.
Εξάλλου, η επιδείνωση της πολιτικοικονομικής κατάστασης δημιούργησε ένα κύμα εξόδου ολοένα και μεγαλύτερο, ιδιαίτερα μετά από το άνοιγμα των ουγγρικών συνόρων με τη Δυτική Ευρώπη στις 10 Σεπτεμβρίου. Οι παλαιότεροι πολέμιοι του καθεστώτος, αλλά και πολλοί νεότεροι κινητοποιήθηκαν, εντείνοντας την κατάσταση κρίσης, πολλαπλασιάζοντας τις διαδηλώσεις στους δρόμους. Εκείνη της Δευτέρας 11 Σεπτεμβρίου στη Λειψία αποδείχθηκε καθοριστική. Παρόλο που επρόκειτο για ειρηνική διαμαρτυρία, η σκληρή απάντηση από την πλευρά του Κράτους (προσωρινή κράτηση για 11 άτομα και ελαφρύτερες ποινές για 100 περίπου ακόμα), μολονότι θα θεωρούνταν σχετικά ήπια σε σχέση με αντίστοιχες στη Βόρεια Κορέα και στην Κίνα, διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στην διόγκωση των κινητοποιήσεων.
Για την ένωση των πυρήνων αντίστασης καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισαν οι ευαγγελικές εκκλησίες και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης της Δυτικής Γερμανίας. Πάρα πολλοί πάστορες εντάχθηκαν σε πολιτικά σχήματα και δημιουργήθηκαν νέα κινήματα στα οποία συμμετείχαν πάνω από 500 θρησκευτικές οργανώσεις βάσης. Σε ό,τι αφορά τα δυτικά ΜΜΕ, αυτά στάθηκαν θετικά απέναντι στους διαδηλωτές. Χάρη σε αυτά τα δύο κομβικά στοιχεία, οι λεγόμενες «διαδηλώσεις της Δευτέρας» στη Λειψία εξαπλώθηκαν σε όλη τη χώρα, αντίθετα με ό,τι συνέβη στην πλατεία Tienanmen.
Δεν θα πρέπει να παραβλέπεται, επίσης, η ιδιαίτερη συγκυρία που επικρατούσε στην Ανατολική Γερμανία. Αναποτελεσματικά μέτρα ως απάντηση στη μαζική έξοδο προς τη Δυτική Γερμανία, μια σειρά από λάθη του Egon Krenz και του Günter Schabowski, εκπροσώπου τύπου του Σοσιαλιστικού Κόμματος, σε σχέση με το ζήτημα της ελευθερίας μετακίνησης στο εξωτερικό το βράδυ της 9ης Νοεμβρίου του 1989, μια σειρά από ενεργές παρεμβάσεις του Καγκελαρίου Helmut Kohl. Σε όλα αυτά θα μπορούσε να προστεθεί και η δράση των κομουνιστικών κρατών, τα οποία ήδη είχαν προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις (για παράδειγμα το άνοιγμα των συνόρων της Ουγγαρίας, η βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης).
Η απομόνωση της ηγετικής τάξης, οι αγκυλώσεις της και οι αντιφάσεις της σε σχέση με την μεταρρύθμιση του συστήματος διαδραμάτισαν καθοριστικό ρόλο στην πολιτική αλλαγή. Την παραμονή της τεσσαρακοστής επετείου της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας, πολιτιστικές οργανώσεις, καλλιτεχνικά σχήματα, ακόμα και τα συστημικά κόμματα της Ανατολικής Γερμανίας (CDU, LDPD) άσκησαν κριτική. Τα αιτήματα προς το Κράτος ήταν, μεταξύ άλλων, η ελευθερία της έκφρασης, μία πραγματική και ευρεία συζήτηση σε σχέση με τις απαραίτητες μεταρρυθμίσεις, το τέλος του κομματικού μονοπωλίου της εξουσίας, και η κατάργηση του ελέγχου της Stasi επάνω στην κοινωνία. Την ίδια στιγμή, ακόμα και ένα τμήμα του Σοσιαλιστικού Κόμματος διαφοροποιήθηκε (ένα τμήμα της περιφερειακής οργάνωσης της Λειψίας και της Δρέσδης επιθυμούσε το διάλογο με τους διαδηλωτές). Όλα τα παραπάνω συνηγόρησαν στην ραγδαία πτώση του συστήματος.
* Πολιτικός επιστήμονας
Το άρθρο αυτό αποτελεί τμήμα του επιστημονικού άρθρου του συγγραφέα «Contrôle social et changement politique dans les sociétés communistes subsistantes: une application des cas Chinois et Est-Allemand à la Corée du Nord», δημοσιευμένο στο γαλλικό επιστημονικό περιοδικό Revue Internationale de Politique Comparée, 2002/3 (Vol. 9).
Μετάφραση: Νικόλας Κουντούρης
